Διευρευνώντας τα φαρμακευτικά σφάλματα στη νοσηλευτική φροντίδα

Έφη Αναγνωστοπούλου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

Μέσα στο περίπλοκο χώρο του νοσοκομείου τα λάθη είναι σχεδόν αναπόφευκτα. Κάθε  φροντίδα, κάθε θεραπεία, κάθε νοσηλευτικός χειρισμός έχει την πιθανότητα εμφάνισης  λάθους. Βασικός ρόλος των νοσηλευτών στην κλινική πράξη είναι η χορήγηση των  φαρμάκων (Parry et al. 2015). Έτσι, από τα πιο συνηθισμένα λάθη των νοσηλευτών  είναι τα φαρμακευτικά σφάλματα (Berdot et al. 2016).  

Ως σφάλμα φαρμακευτικής αγωγής είναι κάθε γεγονός που μπορεί να  προληφθεί, να προκαλέσει ή να οδηγήσει σε ακατάλληλη χρήση φαρμάκων ή βλάβη  στον ασθενή, ενώ το φάρμακο βρίσκεται υπό έλεγχο του επαγγελματία υγείας, του  ασθενούς ή καταναλωτή (NCC MERP 2021). 

Τα φαρμακευτικά σφάλματα αποτελούν παγκόσμιο πρόβλημα και την πιο  συχνή αιτία νοσηρότητας και θνησιμότητας ενδονοσοκομειακά (Abdalla et al. 2020, Parry et al. 2015). Τα λάθη μπορούν να οδηγήσουν σε πληθώρα ανεπιθύμητων  ενεργειών, όπως και σε παρατεταμένη παραμονή των ασθενών στα νοσοκομεία (Berdot  et al. 2016). Εκτός από τις ανεπιθύμητες ενέργειες που προκαλούν τα σφάλματα,  υπάρχει σημαντικό αντίκτυπο και στον οικονομικό τομέα. Αναλυτικότερα, προκαλούν  ετησίως κόστος 42 δισεκατομμυρίων δολαρίων στις Η.Π.Α (Harkanen et al. 2019). O Π.Ο.Υ, έχει κατατάξει τα φαρμακευτικά σφάλματα ως την δεύτερη συχνότερη αιτία  ανεπιθύμητων ενεργειών, αποτελώντας για τον ασθενή εκτός από ετήσιο κόστος 42 δις  και αυξημένη διάρκεια νοσηλείας (Hoghaug G. et al. 2021). 

Παρά την πρόοδο της τεχνολογίας και των επιστημών, τα λάθη εξακολουθούν  να παραμένουν σε υψηλά ποσοστά. Αυτό συμβαίνει κυρίως, λόγω διαφόρων εξωγενών  παραγόντων. Συνήθως, τα λάθη, τα οποία προκαλούνται, είναι αποτέλεσμα απόκλισης  κάποιας από τις βασικές αρχές ασφαλούς χορήγησης. Συγκεκριμένα, αφορούν κυρίως  λάθος επιλογή φαρμάκου, λάθος ώρα και οδός χορήγησης, λάθος ασθενή, λάθος  τεχνική χορήγησης, λάθος δοσολογία και υπερδοσολογία (Athanasakis 2012).  Μπορούν να συμβούν σε οποιοδήποτε στάδιο της φαρμακευτικής χορήγησης: κατά την  συνταγογράφηση, την προετοιμασία, την χορήγηση και την παρακολούθηση του  φαρμάκου (Piroozi et al. 2019).  

Μελέτες για τα σφάλματα έχουν πραγματοποιηθεί από το 1960 (Chua et al.  2010). Ωστόσο, στην Ελλάδα υπάρχουν ελλιπή στατιστικά δεδομένα, και επομένως δεν  καθιστά εφικτό να σχηματιστεί η πραγματική εικόνα, σχετικά με τα λάθη στο  υγειονομικό σύστημα της χώρας (Μήτσης συν. 2012). Έτσι, στην παρούσα μελέτη  επικεντρωθήκαμε σε έρευνες, οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί κυρίως στην Ευρώπη,  τις Η.Π.Α, την Ασία και την Αφρική. 

Επειδή η ασφάλεια των ασθενών αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της  νοσηλευτικής φροντίδας, η παρατήρηση και η καταγραφή των λαθών, θα συμβάλλουν  στην μείωσή τους και συνεπώς στην προαγωγή της ασφάλειας των ασθενών (Μήτσης  συν. 2012). 

Η συγκεκριμένη μελέτη στοχεύει στην ανάλυση των νοσηλευτικών σφαλμάτων  και, κυρίως, στα φαρμακευτικά σφάλματα. Θα διερευνηθούν οι παράγοντες που  προκαλούνται τα φαρμακευτικά σφάλματα και οι τεχνικές, οι οποίες στόχο έχουν την  πρόληψη των σφαλμάτων αυτών.

ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ

Η διαδικασία της χορήγησης φαρμάκων από το νοσηλευτικό προσωπικό αποτελεί το  τελευταίο βήμα πριν από ένα πιθανό σφάλμα, και συνεπώς τις συνέπειες για τους ασθενείς. Τα φαρμακευτικά σφάλματα είναι πολύ συχνά στα νοσοκομεία, ιδίως από  τους νοσηλευτές, και μπορούν να οδηγήσουν σε πληθώρα ανεπιθύμητων ενεργειών, είτε σοβαρές είτε ήπιες, και σε παρατεταμένη νοσηλεία (Berdot et al. 2016).  Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Σουδάν, φανερώθηκε ότι το  64,4% των νοσηλευτών έχει υποπέσει σε λάθη κατά την διάρκεια της καριέρας του  (Abdalla et al. 2020). Κατά την διερεύνηση 1230 εθελοντικών αναφορών σφαλμάτων,  αποδείχτηκε πως τα πιο συχνά λάθη σχετίζονται με την χορήγηση φαρμάκων,  συμπεριλαμβανομένων και των διατροφικών παραγόντων και προϊόντων αίματος  (Τσαντίδου & Αδαμακίδου 2018). Επιπροσθέτως, σε αφρικανικά νοσοκομεία έχει  αποδειχθεί πως το 8,4% των ασθενών εμφάνισαν ανεπιθύμητες ενέργειες, ενώ τα λάθη  συνέβαλαν 2,8% στην αύξηση των εισαγωγών (Wondmieneh et al. 2020).  Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός, πως στις Η.Π.Α καταγράφονται ετησίως 7000  θάνατοι προερχόμενοι από σφάλματα φαρμακευτικής αγωγής (Athanasakis 2012).  Επίσης, είναι αποδεδειγμένο ότι το 1/3 των σφαλμάτων αυτών, τα οποία προκαλούν  κάποιου είδους βλάβη, προκύπτουν κατά την προετοιμασία και χορήγηση των  φαρμάκων και συμβαίνουν όταν παρεκκλίνουν από τις έξι αρχές ασφαλούς χορήγησης  (Smeulers et al. 2014). 

Στην Αφρική τα φαρμακευτικά σφάλματα αγγίζουν το 26,8% έως 58,3% στο  στάδιο της συνταγογράφησης , 12,5% έως 41,6% κατά την χορήγηση, 8,4% έως 25%  στην παρακολούθηση. Επιπροσθέτως, στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Μήτση συν. 2012, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε με δείγμα 176 νοσηλευτών από 11 νοσοκομεία  της Αττικής, και εργαζομένων στην ΜΕΘ, παρατηρήθηκε ότι το 91,5% των  νοσηλευτών έχουν υποπέσει σε λάθη. Συγκεκριμένα, τα λάθη αφορούσαν σε ποσοστό  34,7% λανθασμένη δόση και σε 32,4% λάθος ώρα χορήγησης. Σημαντικότερος  παράγοντας για την εμφάνιση αυτών των λαθών ήταν ο νοσηλευτικός φόρτος εργασίας  με ποσοστό 78,9%, ακολούθως η απόσπαση προσοχής 75,8% και η εξουθένωση των  νοσηλευτών 56,8%. Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό πως οι παράγοντες που προξενούν τα  σφάλματα είναι πολύπλευροι. 

Παράγοντες εμφάνισης φαρμακευτικών σφαλμάτων

Τα φαρμακευτικά σφάλματα σπάνια είναι προϊόν μιας μόνο αιτίας και στην  πραγματικότητα η αιτία είναι πιο δύσκολο να εντοπιστεί (Kerari & Innab 2021). Ένας  από τους βασικότερους παράγοντες εμφάνισης φαρμακευτικών σφαλμάτων στα  νοσηλευτικά ιδρύματα είναι η υποστελέχωση με προσωπικό, και κυρίως νοσηλευτών.  Η λανθασμένη αναλογία των ασθενών προς τους νοσηλευτές, όπως και οι υπέρογκες  νοσοκομειακές μονάδες αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης λαθών (Parry et al.  2015). Ειδικότερα, σε καιρούς πανδημίας, όπως συμβαίνει σήμερα, η υποστελέχωση  είναι τόσο σημαντική, με απότοκο το έργο να δυσκολεύει ακόμα περισσότερο (Hospital Insights Asia 2020). Συνδυαστικά με την υποστελέχωση και ο αυξημένος φόρτος  εργασίας ευνοεί την εμφάνιση λαθών. Η μεγάλη αναλογία των ασθενών ως προς τον  νοσηλευτή, ο συνδυασμός πολλών καθηκόντων ταυτόχρονα, οι εξαντλητικές βάρδιες  άνω των 12,5 ωρών, αυξάνουν την κούραση- εξάντληση και συνεπώς δίνουν το  περιθώριο στην ανάπτυξη των λαθών (Abdalla et al. 2020, Parry et al. 2015). 

Επίσης, σημαντική αιτία αποτελούν οι διακοπές κατά την διάρκεια των  πρακτικών. Ειδικότερα, η απόσπαση προσοχής από το έργο που επιτελείται, εξαιτίας  εξωγενών παραγόντων, αυξάνει το άγχος και το βάρος της εργασίας, καθώς ο  νοσηλευτής για να επανέλθει και να συνεχίσει το έργο του πρέπει να θυμηθεί την  διαδικασία την οποία επιτελούσε. Έτσι, βασικά στοιχεία ξεχνιούνται εξαιτίας της  απόσπασης από τρίτους παράγοντες (Johnson et al. 2018). Χαρακτηριστικό είναι πως  σε έρευνα σε ογκολογικούς ασθενείς της Τουρκίας, 73 περιστατικών, το 69,9% των  σφαλμάτων συνέβησαν την νύχτα, λόγω λάθος έγχυσης του φαρμάκου και έλλειψης  δόσης. Οι κύριοι λόγοι, οι οποίοι οδήγησαν στην εμφάνιση των λαθών, ήταν ο υψηλός  φόρτος εργασίας, λήθη, απόσπαση προσοχής και απροσεξία του προσωπικού (Karahan  et al. 2012). 

Βέβαια, σημαντικό αντίκτυπο για την εμφάνιση σφαλμάτων διαδραματίζει το κλίμα επικοινωνίας και ομαδικότητας που επικρατεί μεταξύ των επαγγελματιών υγείας  (ιατροί, νοσηλευτές και λοιπό προσωπικό). Η ύπαρξη ενός κλίματος μη ομαδικού, το  οποίο δεν προάγει την επικοινωνία και την συνεργασία μεταξύ των επαγγελματιών, θα  συμβάλει στην πραγματοποίηση σφαλμάτων. Ιδίως, η κακή επικοινωνία που  παρατηρείται μεταξύ των νοσηλευτών των βαρδιών, δηλαδή η μη ορθή νοσηλευτική  λογοδοσία, μπορεί να δημιουργήσει σημαντικά λάθη. Επομένως, ένα εργασιακό  περιβάλλον, το οποίο διακατέχεται από καλή επικοινωνία, θετικό πνεύμα, ομαδικότητα  και οργανωτικότητα συμβάλλει στην ελαχιστοποίηση ή και την αποτροπή των  σφαλμάτων (Abdalla et al. 2020, Parry et al. 2015). 

Εξίσου σημαντικός παράγοντας θεωρείται η έλλειψη νοσηλευτικής  εμπειρογνωμοσύνης και η ανεπάρκεια δεξιοτήτων του νοσηλευτικού προσωπικού.  Όταν ένας νοσηλευτής δεν διακατέχεται από τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες  είναι πολύ ευάλωτος να υποπέσει σε κάποιο λάθος, καθώς μπορεί πολύ εύκολα να  διαφύγει από την τήρηση των πρωτοκόλλων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα  αποτελεί ο υπολογισμός της δόσης του φαρμάκου. Οι μειωμένες αριθμητικές  δεξιότητες των νοσηλευτών για τους υπολογισμούς των φαρμακευτικών δοσολογιών  συμβάλλουν στην αύξηση των φαρμακευτικών σφαλμάτων (Wright 2010). Ακόμη,  αξίζει να σημειωθεί πως σημαντικό αντίκτυπο διαδραματίζει και η διάρκεια εμπειρίας  των νοσηλευτών. Όσο μεγαλύτερη εμπειρία έχει ο νοσηλευτής, τόσο περισσότερες  φαρμακολογικές γνώσεις κατέχει, και επομένως τα σφάλματα ελαχιστοποιούνται.  Έρευνα έχει δείξει πως το 50% των σφαλμάτων προκαλούνται από νοσηλευτές με  λιγότερο από 2 χρόνια εμπειρίας (Kerari & Innab 2021). 

Ωστόσο, δεν είναι υπεύθυνοι μόνο οι νοσηλευτές για την παρουσία  φαρμακευτικών σφαλμάτων, αλλά όλοι οι επαγγελματίες υγείας που εμπλέκονται στο  περιστατικό. Έτσι, και οι δυσανάγνωστες συνταγές, λόγω των γραφικών χαρακτήρων  των ιατρών, αποτελούν παράγοντα αύξησης των σφαλμάτων (Piroozi et al. 2019).

Παρεμβάσεις για την μείωση των φαρμακευτικών σφαλμάτων 

Κοινός στόχος όλων των επαγγελματιών υγείας είναι η παροχή της καλύτερης δυνατής  φροντίδας στους ασθενείς. Έτσι, όταν συμβεί ένα λάθος μέλημα όλων είναι να  εξασφαλιστεί η ασφάλεια και η ευελιξία του ασθενούς. Ο στόχος αυτός θα επιτευχθεί  με την αναφορά των σφαλμάτων (Judy & Michael 2016). Η αναφορά των σφαλμάτων είναι μία εθελοντική και ανώνυμη διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει την αυθόρμητη  αναφορά του λάθους, την επανεξέταση του ασθενούς και την άμεση παρατήρηση  (Berdot et al. 2016, Athanasakis 2012, Perry & Potter 2012). 

Μπορεί η αναφορά των σφαλμάτων να είναι μία σημαντική και απαραίτητη  διαδικασία για τον εντοπισμό και την αντιμετώπισή τους, όμως τα ποσοστά αναφοράς  σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πολύ χαμηλά. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην  Κορέα, εντοπίστηκε πως το ποσοστό αναφοράς σφαλμάτων ήταν στην κλίμακα 6,3%  έως 29,9%. Το κορεάτικο νοσηλευτικό προσωπικό προτιμά να αναφέρει ένα σφάλμα  στους γιατρούς, παρά να υποβάλλει αναφορά στο σύστημα. Ο λόγος ήταν κυρίως ο  φόβος για τις αρνητικές συνέπειες που θα προκύψουν από την αναφορά, αλλά και τις  νομικές τυχόν κυρώσεις (Lee 2017). Αντίστοιχα, και στο Ταιβάν έρευνα 360 νοσηλευτών διαπίστωσε πως το 88,9% αυτών αναφέρει τα λάθη δια του στόματος, ενώ  μόνο το 19% στα συστήματα αναφοράς (Yung et al. 2010). Πέρα από τον φόβο, βασική  αιτία υπό-αναφοράς των σφαλμάτων είναι και η χρονοβόρα φύση των συστημάτων  αναφοράς. Αυτό αποδείχτηκε από μελέτη που έλαβε χώρα το 2017 στην Καλιφόρνια,  σε ένα κοινοτικό νοσοκομείο (Rutledge et al. 2018). Επίσης, η έλλειψη γνώσεων που  παρατηρείται στους επαγγελματίες υγείας, σχετικά με τα φαρμακευτικά σφάλματα,  συμβάλλει σημαντικά στην υπό-αναφορά ( Hung et al. 2015). 

Όσον αφορά την Ελλάδα, το ποσοστό αναφορών είναι εξίσου χαμηλό και αυτό  οφείλεται κατά κύριο λόγο στην έλλειψη επαγγελματισμού, φόβου, αλλά και  πιθανότητας τιμωρίας (Μήτσης συν. 2012). Βέβαια, να σημειωθεί πως στην Ελλάδα  δεν υπάρχει επίσημο σύστημα αναφοράς σφαλμάτων, με απότοκο η αναφορά τους να  έχει περισσότερο πειθαρχικό, παρά εκπαιδευτικό χαρακτήρα (Κωνσταντινίδης &  Σαράφης, 2015). Αντίθετα, στις Η.Π.Α το σύστημα αναφοράς σφαλμάτων που υπάρχει  είναι το σύστημα MedWatch του FDA για τις ανεπιθύμητες ενέργειες (Επιτροπή  Πολιτών Για Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα). 

Βέβαια, πέρα από την αναφορά των σφαλμάτων, οι νοσηλευτές όταν  αντιληφθούν τυχόν σφάλματα, θα προσπαθήσουν άμεσα με διάφορες παρεμβάσεις να  τα μειώσουν και να εξασφαλίσουν την ασφάλεια των ασθενών (Alrabadi et al. 2021).  Ο έγκαιρος εντοπισμός, η διακοπή και η διόρθωση των σφαλμάτων καθιστούν εφικτή  την ελαχιστοποίηση των βλαβών στους ασθενείς (Gaffney et al. 2016). Όμως, παρά την  χρήση παρεμβάσεων, τα σφάλματα παραμένουν ιδιαίτερα υψηλά (Lapkin et al. 2016).  

Αναμφίβολα η εφαρμογή προληπτικών μέτρων ασφαλείας είναι μία από τις  βασικότερες αρχές που πρέπει να ακολουθούνται για την ελαχιστοποίηση των λαθών.  Ωστόσο, εξίσου σημαντική είναι η εκπαίδευση και κατάρτιση των νοσηλευτών. H εκπαίδευση παίζει σημαντικό ρόλο, καθώς όσο αυξημένο είναι το επίπεδο της, τόσο  ελαχιστοποιούνται τα σφάλματα (Kerrari & Innab 2021). Έτσι, το νοσηλευτικό  προσωπικό θα πρέπει να διακατέχεται από υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, όπως να  κατέχει δεξιότητες υπολογισμού της δοσολογίας των φαρμάκων για την αποτροπή  αριθμητικών λαθών (Athanasakis 2012). Επίσης, θα πρέπει να κατέχει επαρκείς  γνώσεις φαρμακολογίας για να επιτελεί σωστά τους ιδιαίτερους χειρισμούς των  φαρμάκων (Smeulers et al. 2014). Σύμφωνα με μελέτες, εκπαιδευτικές παρεμβάσεις  φαρμακοποιών, απευθυνόμενες σε επαγγελματίες υγείας, συμβάλλουν στην μείωση  των φαρμακευτικών σφαλμάτων (Jaam et al. 2021).

Ειδικότερα, ο ρόλος του νοσηλευτή, για την ποιοτική περίθαλψη των ασθενών  και την ασφάλεια τους, έγκειται κατά κύριο λόγο στην τήρηση των 5 αρχών ασφαλούς  χορήγησης, οι οποίες είναι οι εξής: σωστός ασθενής, σωστό φάρμακο, σωστή δόση,  σωστή οδός και σωστή ώρα χορήγησης του φαρμάκου. Οι αρχές αυτές για να  μπορέσουν να προσαρμοστούν στην σύγχρονη πρακτική και απαιτήσεις  τροποποιούνται συνεχώς. Έτσι, έχει προστεθεί και μία έκτη αρχή, η σωστή τεκμηρίωση  (Martyn et al. 2019). 

Ο νοσηλευτής είναι υπεύθυνος για την σωστή προετοιμασία και χορήγηση του  φαρμάκου. Γι’ αυτό το λόγο, θα πρέπει πρώτα από όλα να διασφαλίσει ότι το  συγκεκριμένο φάρμακο, το οποίο είναι προς χορήγηση, δίνεται στον σωστό ασθενή.  Επίσης, είναι σημαντικό να γίνει έλεγχος για τυχόν αλλεργίες, τις οποίες μπορεί να έχει  ο ασθενής, και να επαληθεύει πιθανές αντιδράσεις (Nurse Journal 2022). Ο έλεγχος και  η σύγκριση της φαρμακευτικής αγωγής, η οποία πρόκειται να χορηγηθεί στον ασθενή,  με βάση την συνταγή, πρέπει να πραγματοποιείται δύο φορές, πριν την χορήγηση, αλλά  να ενημερώνεται και πληρέστερα ο ασθενής για αυτήν (Armstrong et al. 2017).  Φυσικά, ο νοσηλευτής καθ’ όλη την διαδικασία χορήγησης φαρμακευτικής αγωγής,  πρέπει να αξιολογεί συνεχώς την κατάσταση του ασθενούς και να διασφαλίζει ότι ο  κατάλογος των φαρμάκων ενημερώνεται συνεχώς (Smeulers et al. 2014, Nurse Journal  2022). 

Επιπροσθέτως, σφάλματα παρατηρούνται και εξαιτίας της κακής επικοινωνίας  και μεταφοράς πληροφοριών μεταξύ των διαφόρων τμημάτων ή και ιδρυμάτων που  έχει προέλθει ο ασθενής. Επομένως, κρίνεται απαραίτητο να ακολουθούνται τεχνικές  φαρμακευτικής συμφιλίωσης. Σκοπός είναι η αποφυγή των σφαλμάτων μέσω της  πλήρης και ακριβούς μεταφοράς πληροφοριών για τα φάρμακα τα οποία λαμβάνει ο  ασθενής. Βέβαια, να σημειωθεί πως συχνά δεν είναι όλα τα στοιχεία ενός φακέλου  προσβάσιμα, όμως είναι κεντρικής σημασίας να ελέγχεται κάθε πιθανή πηγή ( Alrabadi et al. 2021). 

Είναι αξιοσημείωτο πως πλέον η συνεισφορά της τεχνολογίας ακόμα και στον  τομέα της υγείας, για την μείωση των σφαλμάτων, αποτελεί μια ελπιδοφόρα εξέλιξη.  Μέθοδοι όπως η χρήση του ηλεκτρονικού φακέλου υγείας, οι ιατρικές εντολές μέσω  υπολογιστή και τα κωδικοποιημένα συστήματα χορήγησης φαρμάκων είναι πολλά  υποσχόμενες και μπορούν να βοηθήσουν τους επαγγελματίες υγείας να  ελαχιστοποιήσουν τα σφάλματα (Armstrong et al. 2017, Smeulers et al. 2014).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 

Εν κατακλείδι, είναι φανερό πως τα φαρμακευτικά σφάλματα είναι ευρέως υπαρκτά  παγκοσμίως και αποτελούν την κυριότερη αιτία θνησιμότητας και νοσηρότητας.  Αποτελούν πηγή συζήτησης και έρευνας κυρίως στο εξωτερικό, παρά το γεγονός ότι  στην Ελλάδα οι επιπτώσεις είναι σημαντικές. 

Ο νοσηλευτής είναι ο άνθρωπος-κλειδί, ο οποίος με τα κατάλληλα μέσα μπορεί  να συμβάλει αποτελεσματικά στην μείωση και αποφυγή σφαλμάτων, και επομένως να  επιτελέσει και τον βασικό σκοπό του, ο οποίος δεν είναι άλλος από την προαγωγή της  ασφάλειας των ασθενών. Έτσι, ο νοσηλευτής κρίνεται απαραίτητο να αναφέρει  οποιαδήποτε αλλαγή παρατηρεί στον ασθενή και άμεσα να ακολουθεί τους  κατάλληλους χειρισμούς για την μείωση και αντιμετώπισή τους. Χρειάζεται, όμως, την  συνεχή και επαρκή εκπαίδευση και βελτίωση όσο το δυνατόν γίνεται των συνθηκών  όπου εργάζεται, καθώς αυτά αποτελούν και τους κύριους λόγους εμφάνισης  σφαλμάτων. 

Ωστόσο, στην Ελλάδα υπάρχει έλλειψη του επιπέδου αναφοράς των λαθών,  κυρίως για λόγους φόβου. Έτσι, κρίνεται απαραίτητο, ιδίως στην χώρα μας, το  ιατρονοσηλευτικό προσωπικό να εξοικειωθεί περισσότερο με το σύστημα αναφοράς  σφαλμάτων και να αντιληφθεί πως η καταγραφή των σφαλμάτων αποτελεί σημαντικό  τρόπο μείωσής τους και πως είναι μια ευκαιρία αυτοβελτίωσης και όχι τιμωρίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Abdalla A.E. et al. (2020). Perception of medication errors’ causes and reporting
among Sudanese nurses in teaching hospitals. Applied Nursing Research, 51, 1-6.

2. Alrabadi N. et al. (2021). Medication errors: a focus on nursing practice. Journal
of Pharmaceutical Health Services Research, 12, 78-86.

3. Armostrong G.E et al. (2017). Nurses’ Perceived Skills and Attitudes About
Updated Safety Concepts: Impact on Medication Administration Errors and
Practices. J Nurs Care Qual, 32, 226-233.

4. Athanasakis E. (2012). Prevention of medication errors made by nurses in
clinical practice. Health Science Journal, 6, 773-783.

5. Berdot S. et al. (2016). Interventions to reduce nurses’ medicationadministration errors in inpatient settings: A systematic review and meta-
analysis. International Journal of Nursing studies, 53, 342-350.

6. Chua S.S., Chua H.M., Omar A. (2010). Drug administration errors in paediatric
wards: a direct observation approach. Eur J. Pediatr,19, 603-611.

7. Gaffney T.A., Hatcher B.J., Milligan R. (2016). Nurses’ role in medical error
recovery: an integrative review. Journal of Clinical Nursing, 25, 906-917.

8. Harkanen M. et al. (2019). Medication administration errors and mortality:
Incidents reported in England and Wales between 2007-2016. Research in
Social and Administrative Pharmacy, 15, 858-863.

9. Hoghaug G. et al. (2021). Three-month follow-up effects of a medication
management program on nurses’ knowledge. Nurse Education in Practice, 51,
1-7.

10. Hospital Insights Asia (2020). Medication errors from shortfalls in staffing andtechnology. Διαθέσιμη πηγή: https://hospitalmanagementasia.com/patient-
safety/medication-errors-from-shortfalls-in-staffing-and-technology/ Τελευταία Προσπέλαση Μάιος 11, 2022.

11. Jaam M. et al. (2021). Pharmacist-led educational interventions provided to
healthcare providers to reduce medication errors: A systematic review and
meta-analysis. Plos One.

12. Johnson M. et al. (2018). Predictability of Interruptions During Medication
Administration with Related Behavioral Management Strategies. J Nurs Care
Qual, 33, E1-E9.

13. Judy L.S., Michael R.C (2016). Chapter 19. Medication Error Reporting
Systems. Medication Errors, 2nd Edition.

14. Karahan A. et al. (2012). Medication Errors in Oncology Clinics- an Analysis
of Incidect Reports From Nurses. European Journal of Oncology Nursing, 16,
21-46.

15. Kerari A., Innab A. (2021). The Influence of Nurses’ Characteristics in
Medication Administration Errors: An Integrative Review. Sage journals.
Διαθέσιμη πηγή: https://doi.org/10.1177/23779608211025802

16. Lapkin S. et al (2016). The effectiveness of interventions designed to reduce
medication administration errors: a synthesis of findings from systematic
reviews. Journal of Nursing Management, 24, 845-858.

17. Lee E. (2017). Reporting of medication administration errors by nurses in South
Korean hospitals. International Journal for Quality in Health Care, 29, 728-734.

18. Martyn J.A., Paliadelis P., Perry C. (2019). The safe administration of
medication: Nursing behaviours beyond the five-rights. Nurse Education in
Practice, 37,109-114.

19. NCC MERP. About Medication Errors. What is a Medication Error? Διαθέσιμη
πηγή: https://www.nccmerp.org/about-medication-errors Τελευταία
Προσπέλαση Μάιος 11, 2022.

20. Nurse Journal (2022). The 5 Most Common Mistakes Made By New Nurses.Διαθέσιμη πηγή: https://nursejournal.org/articles/most-common-mistakes-
made-by-new-nurses/ Τελευταία Προσπέλαση Μάιος 20, 2022.

21. Parry M. A., Barriball L.K, While E.A. (2015). Factors contributing to
Registered Nurse medication administration error: A narrative review.
International Journal of Nursing Studies, 52, 403-420.

22. Perry G. & Potter P. (2012). Ασφαλής προετοιμασία φαρμάκων. Στο: Π.
Σαράφης, Βασική Νοσηλευτική & Κλινικές Δεξιότητες. Broken Hill
Publishers, Nicosia, 478-494.

23. Piroozi B. et al. (2019). Frequency and potential causes of medication errors
from nurses’ viewpoint in hospitals affiliated to a medical sciences University
in Iran. International Journal of human rights in healthcare, 12, 267-275.

24. Rutledge D.N., Retrosi T., Ostrowski G. (2018). Barriers to medication, error
reporting among hospital nurses. Journal of Clinical Nursing, 27, 1941-1949.

25. Smeulers M. et al. (2014). Nurses’ experiences and perspectives on medication
safety practices: an explorative qualitative study. Journal of Nursing
Management, 22, 276-285.

26. Yung H.P. et al. (2016). Nurses’ attitudes and perceived barriers to the reporting
of medication administration errors. Journal of Nursing Management, 24, 580-
588.

27. Wondmieneh A. et al. (2020). Medication administration errors and
contributing factors among nurses: a cross sectional study in tertiary hospitals,
Addis Ababa, Ethiopia. BMC Nursing, 19, 1-9.

28. Wright K. (2010). Do calculation errors by nurse cause medication errors in
clinical practice? A literature review. Nurse Educatiom Today, 30, 85-97.

29. Επιτροπή Πολιτών Για Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Αναφέρετε παρενέργειες των φαρμάκων. Διαθέσιμη πηγή: https://www.cchr.gr/take-action/report-
adverse-reactions.html Τελευταία Προσπέλαση Μάιος 11, 2022.

30. Κωνσταντινίδης Θ. & Σαράφης Π. (2015). Βασικές Αρχές Χορήγησης
Φαρμάκων. Στο: Εισαγωγή στη Νοσηλευτική Επιστήμη και τη Φροντίδα
Υγείας. Broken Hill Publishers, Nicosia, 533-554.

31. Μήτσης Δ., Κέλεση Μ., Καπάδοχος Θ. (2012). Παράγοντες που επηρεάζουν
την εμφάνιση νοσηλευτικών λαθών στη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής και
η διαχείρισή τους. Το Βήμα του Ασκληπιού, 11, 293-312.

32. Τσαντίδου Μ.Λ., Αδαμακίδου Θ. (2018). Τα λάθη είναι ανθρώπινα (μέρος Ι).
Η σύγχρονη προσέγγιση της αιτιολογίας του ιατρoγενούς λάθους
επαναπροσδιορίζει τα όρια της ατομικής ικανότητας. Αρχεία Ελληνικής
Ιατρικής, 35, 29-43.