Καλδουρμίδου Όλγα

Μέσα στον «πυρετό» και την ανυπομονησία να ανακαλυφθεί το εμβόλιο για τον Covid-19, ακούμε συχνά τους όρους «κλινικές δοκιμές», «τελική φάση», «ασφάλεια», και άλλα πολλά. Όμως, πολλοί ακούνε και λίγοι καταλαβαίνουν στην πραγματικότητα τι σημαίνουν όλα αυτά. Σε αυτό το άρθρο θα εξηγήσουμε λοιπόν τι ακριβώς συμβαίνει στις κλινικές δοκιμές, ποιοι συμμετέχουν και το κατά πόσο ασφαλής είναι κάποιος που συμμετέχει σε αυτές. Ας θέσουμε λοιπόν, τα βασικά ερωτήματα:

Τι είναι οι κλινικές δοκιμές;

Ένας ορισμός από το άρθρο 31 του Νόμου περί φαρμάκων του 1968 αναφέρει το εξής: “Μια έρευνα ή σειρά ερευνών που συνίστανται στη χορήγηση ενός ή περισσοτέρων φαρμακευτικών προϊόντων συγκεκριμένης περιγραφής… σε έναν ή περισσότερους ασθενείς… όπου… υπάρχουν ενδείξεις ότι φαρμακευτικά προϊόντα αυτής της περιγραφής έχουν επιπτώσεις οι οποίες μπορεί να είναι ευεργετικές για τον ασθενή ή τους ασθενείς της μελέτης και η χορήγηση του προϊόντος ή των προϊόντων γίνεται για να εξακριβωθεί εάν, ή σε ποιο βαθμό, το προϊόν ή τα προϊόντα έχουν, αυτά ή οποιαδήποτε άλλα αποτελέσματα, είτε είναι ευεργετικά είτε επιβλαβή.”

Με απλά λόγια, οι κλινικές δοκιμές είναι ερευνητικές μελέτες που έχουν ως σκοπό να τεκμηριωθεί εάν μια ιατρική στρατηγική, θεραπεία ή συσκευή είναι αποτελεσματική και ασφαλής για χρήση ή κατανάλωση από τον άνθρωπο, πριν γίνει δεκτή η έγκριση κυκλοφορίας της στην αγορά. -Συμβατικά εδώ θα αναφέρουμε την διαδικασία έγκρισης μιας φαρμακευτικής ουσίας, αλλά το ίδιο ισχύει και για τα υπόλοιπα.-

Η όλη διεργασία πραγματοποιείται σύμφωνα με τον Κώδικα Ορθής Κλινικής Πρακτικής, ένα διεθνές πρότυπο ηθικής και επιστημονικής ποιότητας. Αυτό αφορά στο σχεδιασμό, τη συμπεριφορά, την απόδοση, την παρακολούθηση, τον έλεγχο, την καταγραφή, τις αναλύσεις και την αναφορά των κλινικών δοκιμών. Αποτελεί, επίσης, σημαντικός παράγοντας για την προστασία των δικαιωμάτων, της ακεραιότητας και της εμπιστευτικότητας των υποκειμένων της δοκιμής. Τέλος, οι κλινικές δοκιμές σχεδιάζονται προσεκτικά, εξετάζονται και ολοκληρώνονται και πρέπει να εγκριθούν προτού ξεκινήσουν, για να εξασφαλιστεί η ασφάλεια των συμμετεχόντων.

Τύποι Κλινικών Δοκιμών

Παρεμβατικές Μελέτες: Στόχος είναι γίνουν γνωστά περισσότερα σχετικά με μια συγκεκριμένη παρέμβαση ή θεραπεία. Τα άτομα που συμμετέχουν τοποθετούνται σε διαφορετικές ομάδες θεραπείας, λαμβάνουν μία ή περισσότερες θεραπείες (παρεμβάσεις) ή εικονικό φάρμακο, έτσι ώστε η ερευνητική ομάδα να μπορεί να συγκρίνει τα αποτελέσματα και να αξιολογήσουν τις επιπτώσεις. Επειδή στις παρεμβατικές μελέτες επηρεάζεται η θεραπεία του συμμετέχοντα, δεν είναι δυνατόν να γίνεται συμμετοχή σε άλλες παρεμβατικές μελέτες.

Μελέτες Παρατήρησης: Οι μελέτες παρατήρησης στοχεύουν να ανακαλύψουν τι συμβαίνει σε άτομα σε διαφορετικές καταστάσεις. Η ερευνητική ομάδα παρατηρεί αυτούς που συμμετέχουν, αλλά δεν επηρεάζουν τις θεραπείες που λαμβάνουν, γι’αυτόν τον λόγο τα άτομα αυτά μπορούν να συμμετέχουν σε περισσότερες από μία μελέτες παρατήρησης. Οι συμμετέχοντες δεν τοποθετούνται σε ομάδες και ενδέχεται να περιλαμβάνονται ερωτηματολόγια.

Ποιές είναι οι φάσεις των Κλινικών Δοκιμών;

Εάν κι εφόσον μια φαρμακευτική ουσία περάσει τις προκλινικές μελέτες επιτυχώς, θα δοθεί έγκριση για να ξεκινήσουν οι Κλινικές Δοκιμές. Κατά κύριο λόγο, οι Κλινικές Δοκιμές αποτελούνται από τρεις βασικές φάσεις που διενεργούνται για να εγκριθεί η κυκλοφορία του φαρμάκου, οι οποίες μπορεί να διαρκέσουν μέχρι και 10 χρόνια, και άλλη μία φάση που διενεργείται μετά την έγκριση του. Ωστόσο, κρίνεται σκόπιμο να γίνει αναφορά και στις προκλινικές μελέτες για να γίνει καλύτερα κατανοητή η μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο.

Προκλινικές Μελέτες

Οι προκλινικές μελέτες είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι της ανάπτυξης ενός νέου φαρμάκου, καθώς εδώ κρίνεται επαρκώς το κατά πόσο ασφαλής είναι η ουσία αυτή σε κυτταροκαλλιέργειες και πειραματόζωα, ώστε να εκτιμηθεί αν είναι ασφαλής για τη μετέπειτα χορήγηση της στον άνθρωπο. Επίσης, σε αυτό το στάδιο γίνεται η πρόβλεψη για τους πιθανούς τρόπους αλληλεπίδρασης του φαρμάκου με τον ανθρώπινο οργανισμό, ώστε να εκτιμηθεί η αποτελεσματικότητα της ουσίας.

Εφόσον τα δεδομένα από τις μελέτες της φαρμακοδυναμικής (δηλαδή, ο μηχανισμός δράσης ενός φαρμάκου) και της φαρμακοκινητικής (δηλαδή, απορρόφηση, διανομή, μεταβολισμός, απέκκριση και πιθανές αλληλεπιδράσεις μεταξύ φαρμάκων και φαρμάκων) κριθούν ασφαλή για τον άνθρωπο κι εγκριθούν από τον αρμόδιο οργανισμό, θα ξεκινήσουν οι κλινικές δοκιμές.

Φάση 1 (I)

Στη φάση 1 το κύριο μέλημα είναι η ασφάλεια των ανθρώπων που συμμετέχουν στην κλινική δοκιμή για το υποψήφιο φάρμακο. Ο αριθμός των ατόμων κυμαίνεται από 10-100 και πρόκειται για υγιείς ή ασθενείς που συμμετέχουν εθελοντικά, ενώ ο εκτιμώμενος χρόνος διάρκειας είναι γύρω στα τρία χρόνια.

Ένας από τους στόχους της φάσης 1 είναι να καθοριστεί η μέγιστη ανεκτή δόση του φαρμάκου, για να καθοριστούν τα όρια τοξικότητάς του. Αυτό επιτυγχάνεται με σταδιακή αύξηση της χορήγησης του φαρμάκου, η οποία βασίζεται σε πολύ αυστηρά κριτήρια και τα άτομα παρακολουθούνται στενά για ενδείξεις τοξικότητας για επαρκή περίοδο. Επίσης, στη φάση αυτή πραγματοποιείται και η φαρμακοκινητική μελέτη στον ανθρώπινο οργανισμό, η οποία αποτελεί σημαντικό παράγοντα ασφάλειας ενός φαρμάκου, καθώς φανερώνει την ύπαρξη τυχόντων παρενεργειών.

Εφόσον τα αποτελέσματα της φάσης 1 είναι ικανοποιητικά και αποδοτικά, ξεκινάει η επόμενη φάση.

Φάση 2 (ΙΙ)

Στη Φάση 2 το κύριο μέλημα είναι η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου, χωρίς βέβαια να παραβλέπεται η ασφάλεια των ανθρώπων που συμμετέχουν στην κλινική δοκιμή. Εδώ, συμμετέχουν μεγαλύτερες ομάδες ασθενών, περίπου 100-300, οι οποίοι είναι εθελοντές που πάσχουν από τη νόσο που σκοπεύει να θεραπεύσει το υποψήφιο φάρμακο. Συχνά, δοκιμάζονται νέοι συνδυασμοί φαρμάκων, ενώ ως μάρτυρας ελέγχου χρησιμοποιείται η τρέχουσα θεραπεία της νόσου. Η φάση αυτή διαρκεί περίπου δύο χρόνια και στο διάστημα αυτό καθορίζονται οι δόσεις του φαρμάκου, η ελάχιστη αποτελεσματική, η μέγιστη ανεκτή δόση και τελικά η βέλτιστη δόση της φαρμακευτικής ουσίας.

Εφόσον τα αποτελέσματα της φάσης 2 είναι ικανοποιητικά και αποδοτικά, ξεκινάει η επόμενη φάση.

Φάση 3 (ΙΙΙ)

Με δεδομένο ότι έχουν κατοχυρωθεί η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου από τις προηγούμενες φάσεις, πλέον κρίνεται σκόπιμο να επιβεβαιωθούν τα προηγούμενα αποτελέσματα αλλά και να καταγραφούν οι παρενέργειες που πιθανόν να εμφανίζει το φάρμακο δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε αυτές που εμφανίζονται από μακροχρόνια χορήγηση του. Ο εκτιμώμενος χρόνος διάρκειας είναι γύρω στα τέσσερα χρόνια με πιθανότητα παράτασης ανάλογα τα αποτελέσματα που θα προκύψουν.

Εφόσον ολοκληρωθεί με επιτυχία και η φάση 3, το φάρμακο μπαίνει στην διαδικασία έγκρισης από τον ρυθμιστικό οργανισμό. Εκεί καταθέτονται όλα τα στοιχεία από τις κλινικές δοκιμές που έγιναν σχετικά με το φάρμακο, ενώ ο φορέας έχει το δικαίωμα να ζητήσει οποιαδήποτε επιπλέον στοιχεία κρίνει σκόπιμο ότι είναι απαραίτητα για να δώσει την άδεια. Λόγω αυτού η όλη διαδικασία μπορεί να διαρκέσει από μήνες μέχρι χρόνια.

Φάση 4 (IV)

Η φάση αυτή δεν ανήκει στα πλαίσια των κλινικών δοκιμών, αφού πραγματοποιείται μετά την απελευθέρωση του φαρμάκου στην αγορά. Θεωρείται ως μετεγκριτικός έλεγχος, που σκοπό έχει να εντοπίσει τις παρενέργειες που δεν εντοπίστηκαν στο πλαίσιο των κλινικών δοκιμών κι έτσι να εξασφαλίσει την ασφαλή και αποτελεσματική χρήση του φαρμάκου. Επίσης, είναι κι ένας τρόπος να εκτιμήσει η εταιρεία το κόστος της ανάπτυξης του φαρμάκου σε σχέση με την αποτελεσματικότητα του απέναντι στην ασθένεια σε ένα ευρύτερο σύνολο ανθρώπων (σύνολο δείγματος εκατοντάδες με χιλιάδες άτομα).

Είναι ασφαλής η συμμετοχή σε κλινικές δοκιμές;

Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάποιες ανησυχίες σχετικά με τη συμμετοχή τους σε μια κλινική δοκιμή, επειδή δεν είναι σίγουροι τι θα σημαίνει για αυτούς. Αναμφίβολα, η συμμετοχή σε κλινικές δοκιμές μπορεί να έχει τόσο οφέλη όσο και κινδύνους για τους συμμετέχοντες, όπως ισχύει και με τις καινούριες θεραπείες και φάρμακα που λαμβάνουν από τον γιατρό τους. Φυσικά, ο κίνδυνος στις κλινικές δοκιμές ενέχουν μεγαλύτερο ρίσκο επικινδυνότητας, κυρίως στις πρώτες φάσεις όπου γίνεται η πρώτη δοκιμή της φαρμακευτικής ουσίας στον άνθρωπο. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις ο κίνδυνος μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικός αν τα αποτελέσματα είναι μεγαλύτερα. Ας ρίξουμε μια ματιά στα οφέλη και τους κινδύνους που μπορεί κάποιος να αντιμετωπίσει.

Αρχικά, το πιο σημαντικό πλεονέκτημα που έχουν οι ασθενείς που συμμετέχουν στις κλινικές δοκιμές είναι η πρόσβαση στις νέες θεραπείες και η κατοχύρωση ότι θα είναι οι πρώτοι που θα τις λάβουν εφόσον αποδειχτούν αποτελεσματικές και ασφαλείς. Ακόμα όμως κι αυτοί που δεν λαμβάνουν την νέα θεραπεία, αλλά μια ήδη υπάρχουσα επωφελούνται από την έρευνα αυτή, καθώς έχουν την δυνατότητα να την λαμβάνουν δωρεάν (συνήθως) και με τον ενδεικτικά σωστό τρόπο. Επίσης, η κατάσταση των συμμετεχόντων παρακολουθείται από ένα μεγάλο επιτελείο ειδικών ιατρών κι επιστημόνων, που είναι πάντα εκεί για οποιοδήποτε θέμα προκύψει και για να παρακολουθεί την πορεία του ασθενή. Όσον αφορά τους υγιείς εθελοντές που συμμετέχουν στα πρώτα στάδια των κλινικών δοκιμών, αυτοί έχουν το πλεονέκτημα της ιατρικής παρακολούθησης τους, αλλά και της χρηματικής αμοιβής που λαμβάνουν για να συμμετέχουν στην έρευνα. Τέλος, τα στοιχεία που συγκεντρώνονται από τις κλινικές δοκιμές είναι εξαιρετικά σημαντικά τόσο για την έρευνα που «τρέχει» εκείνη τη στιγμή, όσο και για επόμενες έρευνες στο ίδιο ή παρόμοιο θέμα μελέτης, αφού η γνώση που λαμβάνεται από αυτήν την διαδικασία βοηθούν και βελτιώνουν την υγειονομική περίθαλψη παγκοσμίως.

Από την άλλη μεριά, όπως κάθε απόφαση στη ζωή, έχει και τα αρνητικά της σημεία. Πρώτα απ’όλα, δεν είναι σίγουρο ότι η καινούρια θεραπεία θα είναι καλύτερη από την ήδη υπάρχουσα. Ταυτόχρονα, υπάρχει πάντα η πιθανότητα η νέα θεραπεία να λειτουργήσει καλά για ορισμένους συμμετέχοντες, αλλά όχι απαραίτητα για όλους. Επίσης, πάντα ελοχεύει ο κίνδυνος να εμφανιστούν δυσάρεστες παρενέργειες που δεν είχαν προβλεφθεί, ειδικά στις πρώτες δύο φάσεις. Ακόμα ένα μελανό σημείο είναι η ασφαλιστική κάλυψη των συμμετεχόντων, καθώς η ασφάλεια υγείας και οι πάροχοι υγείας δεν καλύπτουν πάντα τη φροντίδα των ασθενών και τα έξοδα τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χρειάζονται συχνές επισκέψεις στον γιατρό, γεγονός που επιβαρύνει τον οικονομικό προϋπολογισμό και τον χρόνο του ασθενή.

Ποιός μπορεί να συμμετέχει στις κλινικές δοκιμές; Πως γίνεται η επιλογή;

Οι κλινικές δοκιμές είναι ανοικτές προς όλο το κοινό που ενδιαφέρεται, με εξαίρεση τα ανήλικα παιδιά και τις εγκυμονούσες. Θεωρητικά, λοιπόν, ο καθένας μπορεί να συμμετέχει στις έρευνες, πρακτικά, όμως, δεν είναι όλες οι έρευνες για όλους τους ανθρώπους. Υπάρχουν κριτήρια και προϋποθέσεις για να λάβει κάποιος μέρος σε μια τέτοια μελέτη.

Αρχικά, όταν κάποιος εκδηλώσει ενδιαφέρον για τις κλινικές δοκιμές, ενημερώνεται λεπτομερέστατα για τις διαδικασίες, τους κινδύνους, τα οφέλη, τα δικαιώματα και γενικά όλα όσα πρέπει να γνωρίζει για να πάρει την τελική απόφαση. Εφόσον δώσει γραπτή συγκατάθεση (γνωστή ως “Εν επιγνώσει συναίνεση”), το αρμόδιο προσωπικό της κλινικής υποβάλει τον υποψήφιο συμμετέχοντα σε γνωστικά και φυσικά τεστ για να αποφασίσει αν πληροί τα κριτήρια συμμετοχής στην έρευνα, αλλιώς απορρίπτεται. Η απόρριψη από μια κλινική δοκιμή δεν σημαίνει απόρριψη από όλες τις υπόλοιπες. Τα κριτήρια σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετικά, όπως είναι και οι διάφορες μελέτες. Παραδείγματα κριτηρίων συμμετοχής είναι η ηλικία, το στάδιο ασθένειας, το φύλο, το γενετικό προφίλ, το οικογενειακό ιστορικό, κ.α, ενώ παράδειγμα απόρριψης είναι η τωρινή θεραπεία που ακολουθείται από τον ασθενή και η οποία μπορεί να παρεμβαίνει με την υπό μελέτη ουσία. Γενικά, είναι επιθυμητό οι κλινικές δοκιμές να απαρτίζονται από διάφορες ομάδες ανθρώπων (π.χ. μεγάλος εύρος ηλικιών), καθώς η ποικιλομορφία δίνει ακριβέστερα και ασφαλέστερα αποτελέσματα, τόσο για την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια σε ευρύτερα κλίμακα, όσο και για την μέγιστη δοσολογία σε κάθε ομάδα ανθώπων. Για παράδειγμα, ένα φάρμακο έχει διαφορετικές παρενέργειες σε έναν νέο και γερό οργανισμό από έναν μεγαλύτερης ηλικίας με ταλαιπωρημένο ανοσοποιητικό σύστημα, άρα η δοσολογία πρέπει να είναι διαφορετική.

Για όσους ενδιαφέρονται για κλινικές δοκιμές μπορούν να επισκεφθούν την παρακάτω διεύθυνση: https://www.clinicaltrials.gov/

Λέξεις Κλειδιά: Κλινικές Δοκιμές, Μελέτες, Έρευνα, Φάσεις Κλινικών Δοκιμών, Ασφάλεια Κλινικών Δοκιμών, Συμμετοχή στις Κλινικές Δοκιμές

Βιβλιογραφικές Πηγές

1. Clinical trials. www.who.int. Accessed November 14, 2020. https://www.who.int/health-topics/clinical-trials/#tab=tab_1
2. . Phases of clinical trials. Nccn.org. Published 2019. Accessed November 14, 2020. https://www.nccn.org/patients/resources/clinical_trials/phases.aspx
3. Types of clinical trials. Cancer Research UK. Published October 21, 2014. Accessed November 12, 2020. https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/find-a-clinical-trial/what-clinical-trials-are/types-of-clinical-trials
4. Commissioner O of the. FDA 101: Clinical Trials and Institutional Review Boards. FDA. Published online September 9, 2020. Accessed November 16, 2020. https://www.fda.gov/consumers/consumer-updates/fda-101-clinical-trials-and-institutional-review-boards
5. Deciding Whether to Be Part of a Clinical TrialDeciding Whether to Be Part of a Clinical Trial. Cancer.org. Published 2015. Accessed November 16, 2020. https://www.cancer.org/treatment/treatments-and-side-effects/clinical-trials/what-you-need-to-know/who-does-clinical-trials.html
6. https://www.facebook.com/NIHAging. What Are Clinical Trials and Studies? National Institute on Aging. Published 2017. Accessed November 16, 2020. https://www.nia.nih.gov/health/what-are-clinical-trials-and-studies
7. Aronson JK. What is a clinical trial? British Journal of Clinical Pharmacology. 2004;58(1):1-3. doi:10.1111/j.1365-2125.2004.02184.x
8. Umscheid CA, Margolis DJ, Grossman CE. Key Concepts of Clinical Trials: A Narrative Review. Postgraduate Medicine. 2011;123(5):194-204. doi:10.3810/pgm.2011.09.2475

‌TrueMed-ForLivingMore

Καλδουρμίδου Όλγα

Μέσα στον «πυρετό» και την ανυπομονησία να ανακαλυφθεί το εμβόλιο για τον Covid-19, ακούμε συχνά τους όρους «κλινικές δοκιμές», «τελική φάση», «ασφάλεια», και άλλα πολλά. Όμως, πολλοί ακούνε και λίγοι καταλαβαίνουν στην πραγματικότητα τι σημαίνουν όλα αυτά. Σε αυτό το άρθρο θα εξηγήσουμε λοιπόν τι ακριβώς συμβαίνει στις κλινικές δοκιμές, ποιοι συμμετέχουν και το κατά πόσο ασφαλής είναι κάποιος που συμμετέχει σε αυτές. Ας θέσουμε λοιπόν, τα βασικά ερωτήματα:

Τι είναι οι κλινικές δοκιμές;

Ένας ορισμός από το άρθρο 31 του Νόμου περί φαρμάκων του 1968 αναφέρει το εξής: “Μια έρευνα ή σειρά ερευνών που συνίστανται στη χορήγηση ενός ή περισσοτέρων φαρμακευτικών προϊόντων συγκεκριμένης περιγραφής… σε έναν ή περισσότερους ασθενείς… όπου… υπάρχουν ενδείξεις ότι φαρμακευτικά προϊόντα αυτής της περιγραφής έχουν επιπτώσεις οι οποίες μπορεί να είναι ευεργετικές για τον ασθενή ή τους ασθενείς της μελέτης και η χορήγηση του προϊόντος ή των προϊόντων γίνεται για να εξακριβωθεί εάν, ή σε ποιο βαθμό, το προϊόν ή τα προϊόντα έχουν, αυτά ή οποιαδήποτε άλλα αποτελέσματα, είτε είναι ευεργετικά είτε επιβλαβή.”

Με απλά λόγια, οι κλινικές δοκιμές είναι ερευνητικές μελέτες που έχουν ως σκοπό να τεκμηριωθεί εάν μια ιατρική στρατηγική, θεραπεία ή συσκευή είναι αποτελεσματική και ασφαλής για χρήση ή κατανάλωση από τον άνθρωπο, πριν γίνει δεκτή η έγκριση κυκλοφορίας της στην αγορά. -Συμβατικά εδώ θα αναφέρουμε την διαδικασία έγκρισης μιας φαρμακευτικής ουσίας, αλλά το ίδιο ισχύει και για τα υπόλοιπα.-

Η όλη διεργασία πραγματοποιείται σύμφωνα με τον Κώδικα Ορθής Κλινικής Πρακτικής, ένα διεθνές πρότυπο ηθικής και επιστημονικής ποιότητας. Αυτό αφορά στο σχεδιασμό, τη συμπεριφορά, την απόδοση, την παρακολούθηση, τον έλεγχο, την καταγραφή, τις αναλύσεις και την αναφορά των κλινικών δοκιμών. Αποτελεί, επίσης, σημαντικός παράγοντας για την προστασία των δικαιωμάτων, της ακεραιότητας και της εμπιστευτικότητας των υποκειμένων της δοκιμής. Τέλος, οι κλινικές δοκιμές σχεδιάζονται προσεκτικά, εξετάζονται και ολοκληρώνονται και πρέπει να εγκριθούν προτού ξεκινήσουν, για να εξασφαλιστεί η ασφάλεια των συμμετεχόντων.

Τύποι Κλινικών Δοκιμών

Παρεμβατικές Μελέτες: Στόχος είναι γίνουν γνωστά περισσότερα σχετικά με μια συγκεκριμένη παρέμβαση ή θεραπεία. Τα άτομα που συμμετέχουν τοποθετούνται σε διαφορετικές ομάδες θεραπείας, λαμβάνουν μία ή περισσότερες θεραπείες (παρεμβάσεις) ή εικονικό φάρμακο, έτσι ώστε η ερευνητική ομάδα να μπορεί να συγκρίνει τα αποτελέσματα και να αξιολογήσουν τις επιπτώσεις. Επειδή στις παρεμβατικές μελέτες επηρεάζεται η θεραπεία του συμμετέχοντα, δεν είναι δυνατόν να γίνεται συμμετοχή σε άλλες παρεμβατικές μελέτες.

Μελέτες Παρατήρησης: Οι μελέτες παρατήρησης στοχεύουν να ανακαλύψουν τι συμβαίνει σε άτομα σε διαφορετικές καταστάσεις. Η ερευνητική ομάδα παρατηρεί αυτούς που συμμετέχουν, αλλά δεν επηρεάζουν τις θεραπείες που λαμβάνουν, γι’αυτόν τον λόγο τα άτομα αυτά μπορούν να συμμετέχουν σε περισσότερες από μία μελέτες παρατήρησης. Οι συμμετέχοντες δεν τοποθετούνται σε ομάδες και ενδέχεται να περιλαμβάνονται ερωτηματολόγια.

Ποιές είναι οι φάσεις των Κλινικών Δοκιμών;

Εάν κι εφόσον μια φαρμακευτική ουσία περάσει τις προκλινικές μελέτες επιτυχώς, θα δοθεί έγκριση για να ξεκινήσουν οι Κλινικές Δοκιμές. Κατά κύριο λόγο, οι Κλινικές Δοκιμές αποτελούνται από τρεις βασικές φάσεις που διενεργούνται για να εγκριθεί η κυκλοφορία του φαρμάκου, οι οποίες μπορεί να διαρκέσουν μέχρι και 10 χρόνια, και άλλη μία φάση που διενεργείται μετά την έγκριση του. Ωστόσο, κρίνεται σκόπιμο να γίνει αναφορά και στις προκλινικές μελέτες για να γίνει καλύτερα κατανοητή η μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο.

Προκλινικές Μελέτες

Οι προκλινικές μελέτες είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι της ανάπτυξης ενός νέου φαρμάκου, καθώς εδώ κρίνεται επαρκώς το κατά πόσο ασφαλής είναι η ουσία αυτή σε κυτταροκαλλιέργειες και πειραματόζωα, ώστε να εκτιμηθεί αν είναι ασφαλής για τη μετέπειτα χορήγηση της στον άνθρωπο. Επίσης, σε αυτό το στάδιο γίνεται η πρόβλεψη για τους πιθανούς τρόπους αλληλεπίδρασης του φαρμάκου με τον ανθρώπινο οργανισμό, ώστε να εκτιμηθεί η αποτελεσματικότητα της ουσίας.

Εφόσον τα δεδομένα από τις μελέτες της φαρμακοδυναμικής (δηλαδή, ο μηχανισμός δράσης ενός φαρμάκου) και της φαρμακοκινητικής (δηλαδή, απορρόφηση, διανομή, μεταβολισμός, απέκκριση και πιθανές αλληλεπιδράσεις μεταξύ φαρμάκων και φαρμάκων) κριθούν ασφαλή για τον άνθρωπο κι εγκριθούν από τον αρμόδιο οργανισμό, θα ξεκινήσουν οι κλινικές δοκιμές.

Φάση 1 (I)

Στη φάση 1 το κύριο μέλημα είναι η ασφάλεια των ανθρώπων που συμμετέχουν στην κλινική δοκιμή για το υποψήφιο φάρμακο. Ο αριθμός των ατόμων κυμαίνεται από 10-100 και πρόκειται για υγιείς ή ασθενείς που συμμετέχουν εθελοντικά, ενώ ο εκτιμώμενος χρόνος διάρκειας είναι γύρω στα τρία χρόνια.

Ένας από τους στόχους της φάσης 1 είναι να καθοριστεί η μέγιστη ανεκτή δόση του φαρμάκου, για να καθοριστούν τα όρια τοξικότητάς του. Αυτό επιτυγχάνεται με σταδιακή αύξηση της χορήγησης του φαρμάκου, η οποία βασίζεται σε πολύ αυστηρά κριτήρια και τα άτομα παρακολουθούνται στενά για ενδείξεις τοξικότητας για επαρκή περίοδο. Επίσης, στη φάση αυτή πραγματοποιείται και η φαρμακοκινητική μελέτη στον ανθρώπινο οργανισμό, η οποία αποτελεί σημαντικό παράγοντα ασφάλειας ενός φαρμάκου, καθώς φανερώνει την ύπαρξη τυχόντων παρενεργειών.

Εφόσον τα αποτελέσματα της φάσης 1 είναι ικανοποιητικά και αποδοτικά, ξεκινάει η επόμενη φάση.

Φάση 2 (ΙΙ)

Στη Φάση 2 το κύριο μέλημα είναι η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου, χωρίς βέβαια να παραβλέπεται η ασφάλεια των ανθρώπων που συμμετέχουν στην κλινική δοκιμή. Εδώ, συμμετέχουν μεγαλύτερες ομάδες ασθενών, περίπου 100-300, οι οποίοι είναι εθελοντές που πάσχουν από τη νόσο που σκοπεύει να θεραπεύσει το υποψήφιο φάρμακο. Συχνά, δοκιμάζονται νέοι συνδυασμοί φαρμάκων, ενώ ως μάρτυρας ελέγχου χρησιμοποιείται η τρέχουσα θεραπεία της νόσου. Η φάση αυτή διαρκεί περίπου δύο χρόνια και στο διάστημα αυτό καθορίζονται οι δόσεις του φαρμάκου, η ελάχιστη αποτελεσματική, η μέγιστη ανεκτή δόση και τελικά η βέλτιστη δόση της φαρμακευτικής ουσίας.

Εφόσον τα αποτελέσματα της φάσης 2 είναι ικανοποιητικά και αποδοτικά, ξεκινάει η επόμενη φάση.

Φάση 3 (ΙΙΙ)

Με δεδομένο ότι έχουν κατοχυρωθεί η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου από τις προηγούμενες φάσεις, πλέον κρίνεται σκόπιμο να επιβεβαιωθούν τα προηγούμενα αποτελέσματα αλλά και να καταγραφούν οι παρενέργειες που πιθανόν να εμφανίζει το φάρμακο δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε αυτές που εμφανίζονται από μακροχρόνια χορήγηση του. Ο εκτιμώμενος χρόνος διάρκειας είναι γύρω στα τέσσερα χρόνια με πιθανότητα παράτασης ανάλογα τα αποτελέσματα που θα προκύψουν.

Εφόσον ολοκληρωθεί με επιτυχία και η φάση 3, το φάρμακο μπαίνει στην διαδικασία έγκρισης από τον ρυθμιστικό οργανισμό. Εκεί καταθέτονται όλα τα στοιχεία από τις κλινικές δοκιμές που έγιναν σχετικά με το φάρμακο, ενώ ο φορέας έχει το δικαίωμα να ζητήσει οποιαδήποτε επιπλέον στοιχεία κρίνει σκόπιμο ότι είναι απαραίτητα για να δώσει την άδεια. Λόγω αυτού η όλη διαδικασία μπορεί να διαρκέσει από μήνες μέχρι χρόνια.

Φάση 4 (IV)

Η φάση αυτή δεν ανήκει στα πλαίσια των κλινικών δοκιμών, αφού πραγματοποιείται μετά την απελευθέρωση του φαρμάκου στην αγορά. Θεωρείται ως μετεγκριτικός έλεγχος, που σκοπό έχει να εντοπίσει τις παρενέργειες που δεν εντοπίστηκαν στο πλαίσιο των κλινικών δοκιμών κι έτσι να εξασφαλίσει την ασφαλή και αποτελεσματική χρήση του φαρμάκου. Επίσης, είναι κι ένας τρόπος να εκτιμήσει η εταιρεία το κόστος της ανάπτυξης του φαρμάκου σε σχέση με την αποτελεσματικότητα του απέναντι στην ασθένεια σε ένα ευρύτερο σύνολο ανθρώπων (σύνολο δείγματος εκατοντάδες με χιλιάδες άτομα).

Είναι ασφαλής η συμμετοχή σε κλινικές δοκιμές;

Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάποιες ανησυχίες σχετικά με τη συμμετοχή τους σε μια κλινική δοκιμή, επειδή δεν είναι σίγουροι τι θα σημαίνει για αυτούς. Αναμφίβολα, η συμμετοχή σε κλινικές δοκιμές μπορεί να έχει τόσο οφέλη όσο και κινδύνους για τους συμμετέχοντες, όπως ισχύει και με τις καινούριες θεραπείες και φάρμακα που λαμβάνουν από τον γιατρό τους. Φυσικά, ο κίνδυνος στις κλινικές δοκιμές ενέχουν μεγαλύτερο ρίσκο επικινδυνότητας, κυρίως στις πρώτες φάσεις όπου γίνεται η πρώτη δοκιμή της φαρμακευτικής ουσίας στον άνθρωπο. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις ο κίνδυνος μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικός αν τα αποτελέσματα είναι μεγαλύτερα. Ας ρίξουμε μια ματιά στα οφέλη και τους κινδύνους που μπορεί κάποιος να αντιμετωπίσει.

Αρχικά, το πιο σημαντικό πλεονέκτημα που έχουν οι ασθενείς που συμμετέχουν στις κλινικές δοκιμές είναι η πρόσβαση στις νέες θεραπείες και η κατοχύρωση ότι θα είναι οι πρώτοι που θα τις λάβουν εφόσον αποδειχτούν αποτελεσματικές και ασφαλείς. Ακόμα όμως κι αυτοί που δεν λαμβάνουν την νέα θεραπεία, αλλά μια ήδη υπάρχουσα επωφελούνται από την έρευνα αυτή, καθώς έχουν την δυνατότητα να την λαμβάνουν δωρεάν (συνήθως) και με τον ενδεικτικά σωστό τρόπο. Επίσης, η κατάσταση των συμμετεχόντων παρακολουθείται από ένα μεγάλο επιτελείο ειδικών ιατρών κι επιστημόνων, που είναι πάντα εκεί για οποιοδήποτε θέμα προκύψει και για να παρακολουθεί την πορεία του ασθενή. Όσον αφορά τους υγιείς εθελοντές που συμμετέχουν στα πρώτα στάδια των κλινικών δοκιμών, αυτοί έχουν το πλεονέκτημα της ιατρικής παρακολούθησης τους, αλλά και της χρηματικής αμοιβής που λαμβάνουν για να συμμετέχουν στην έρευνα. Τέλος, τα στοιχεία που συγκεντρώνονται από τις κλινικές δοκιμές είναι εξαιρετικά σημαντικά τόσο για την έρευνα που «τρέχει» εκείνη τη στιγμή, όσο και για επόμενες έρευνες στο ίδιο ή παρόμοιο θέμα μελέτης, αφού η γνώση που λαμβάνεται από αυτήν την διαδικασία βοηθούν και βελτιώνουν την υγειονομική περίθαλψη παγκοσμίως.

Από την άλλη μεριά, όπως κάθε απόφαση στη ζωή, έχει και τα αρνητικά της σημεία. Πρώτα απ’όλα, δεν είναι σίγουρο ότι η καινούρια θεραπεία θα είναι καλύτερη από την ήδη υπάρχουσα. Ταυτόχρονα, υπάρχει πάντα η πιθανότητα η νέα θεραπεία να λειτουργήσει καλά για ορισμένους συμμετέχοντες, αλλά όχι απαραίτητα για όλους. Επίσης, πάντα ελοχεύει ο κίνδυνος να εμφανιστούν δυσάρεστες παρενέργειες που δεν είχαν προβλεφθεί, ειδικά στις πρώτες δύο φάσεις. Ακόμα ένα μελανό σημείο είναι η ασφαλιστική κάλυψη των συμμετεχόντων, καθώς η ασφάλεια υγείας και οι πάροχοι υγείας δεν καλύπτουν πάντα τη φροντίδα των ασθενών και τα έξοδα τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χρειάζονται συχνές επισκέψεις στον γιατρό, γεγονός που επιβαρύνει τον οικονομικό προϋπολογισμό και τον χρόνο του ασθενή.

Ποιός μπορεί να συμμετέχει στις κλινικές δοκιμές; Πως γίνεται η επιλογή;

Οι κλινικές δοκιμές είναι ανοικτές προς όλο το κοινό που ενδιαφέρεται, με εξαίρεση τα ανήλικα παιδιά και τις εγκυμονούσες. Θεωρητικά, λοιπόν, ο καθένας μπορεί να συμμετέχει στις έρευνες, πρακτικά, όμως, δεν είναι όλες οι έρευνες για όλους τους ανθρώπους. Υπάρχουν κριτήρια και προϋποθέσεις για να λάβει κάποιος μέρος σε μια τέτοια μελέτη.

Αρχικά, όταν κάποιος εκδηλώσει ενδιαφέρον για τις κλινικές δοκιμές, ενημερώνεται λεπτομερέστατα για τις διαδικασίες, τους κινδύνους, τα οφέλη, τα δικαιώματα και γενικά όλα όσα πρέπει να γνωρίζει για να πάρει την τελική απόφαση. Εφόσον δώσει γραπτή συγκατάθεση (γνωστή ως “Εν επιγνώσει συναίνεση”), το αρμόδιο προσωπικό της κλινικής υποβάλει τον υποψήφιο συμμετέχοντα σε γνωστικά και φυσικά τεστ για να αποφασίσει αν πληροί τα κριτήρια συμμετοχής στην έρευνα, αλλιώς απορρίπτεται. Η απόρριψη από μια κλινική δοκιμή δεν σημαίνει απόρριψη από όλες τις υπόλοιπες. Τα κριτήρια σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετικά, όπως είναι και οι διάφορες μελέτες. Παραδείγματα κριτηρίων συμμετοχής είναι η ηλικία, το στάδιο ασθένειας, το φύλο, το γενετικό προφίλ, το οικογενειακό ιστορικό, κ.α, ενώ παράδειγμα απόρριψης είναι η τωρινή θεραπεία που ακολουθείται από τον ασθενή και η οποία μπορεί να παρεμβαίνει με την υπό μελέτη ουσία. Γενικά, είναι επιθυμητό οι κλινικές δοκιμές να απαρτίζονται από διάφορες ομάδες ανθρώπων (π.χ. μεγάλος εύρος ηλικιών), καθώς η ποικιλομορφία δίνει ακριβέστερα και ασφαλέστερα αποτελέσματα, τόσο για την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια σε ευρύτερα κλίμακα, όσο και για την μέγιστη δοσολογία σε κάθε ομάδα ανθώπων. Για παράδειγμα, ένα φάρμακο έχει διαφορετικές παρενέργειες σε έναν νέο και γερό οργανισμό από έναν μεγαλύτερης ηλικίας με ταλαιπωρημένο ανοσοποιητικό σύστημα, άρα η δοσολογία πρέπει να είναι διαφορετική.

Για όσους ενδιαφέρονται για κλινικές δοκιμές μπορούν να επισκεφθούν την παρακάτω διεύθυνση: https://www.clinicaltrials.gov/

Λέξεις Κλειδιά: Κλινικές Δοκιμές, Μελέτες, Έρευνα, Φάσεις Κλινικών Δοκιμών, Ασφάλεια Κλινικών Δοκιμών, Συμμετοχή στις Κλινικές Δοκιμές

Βιβλιογραφικές Πηγές

1. Clinical trials. www.who.int. Accessed November 14, 2020. https://www.who.int/health-topics/clinical-trials/#tab=tab_1
2. . Phases of clinical trials. Nccn.org. Published 2019. Accessed November 14, 2020. https://www.nccn.org/patients/resources/clinical_trials/phases.aspx
3. Types of clinical trials. Cancer Research UK. Published October 21, 2014. Accessed November 12, 2020. https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/find-a-clinical-trial/what-clinical-trials-are/types-of-clinical-trials
4. Commissioner O of the. FDA 101: Clinical Trials and Institutional Review Boards. FDA. Published online September 9, 2020. Accessed November 16, 2020. https://www.fda.gov/consumers/consumer-updates/fda-101-clinical-trials-and-institutional-review-boards
5. Deciding Whether to Be Part of a Clinical TrialDeciding Whether to Be Part of a Clinical Trial. Cancer.org. Published 2015. Accessed November 16, 2020. https://www.cancer.org/treatment/treatments-and-side-effects/clinical-trials/what-you-need-to-know/who-does-clinical-trials.html
6. https://www.facebook.com/NIHAging. What Are Clinical Trials and Studies? National Institute on Aging. Published 2017. Accessed November 16, 2020. https://www.nia.nih.gov/health/what-are-clinical-trials-and-studies
7. Aronson JK. What is a clinical trial? British Journal of Clinical Pharmacology. 2004;58(1):1-3. doi:10.1111/j.1365-2125.2004.02184.x
8. Umscheid CA, Margolis DJ, Grossman CE. Key Concepts of Clinical Trials: A Narrative Review. Postgraduate Medicine. 2011;123(5):194-204. doi:10.3810/pgm.2011.09.2475

‌TrueMed-ForLivingMore