Πανδημία Covid-19: μια αναδυόμενη πανδημία ψυχικής υγείας

Χριστίνα Καλογήρου

Τι είναι ο κορονοιός και τι προκαλεί;

Όπως ξέρουμε όλοι, η πανδημία του κορονοϊού (COVID-19) είναι μια τρέχουσα πανδημία που προκλήθηκε από τον κορονοϊό SARS-CoV-2 και αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά στην πόλη Ουχάν, πρωτεύουσα της επαρχίας Χουπέι της Κίνας, τον Δεκέμβριο του 2019. Ο ιός μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων μέσω των σταγονιδίων που παράγονται όταν οι άνθρωποι φτερνίζονται ή βήχουν. Ο χρόνος μεταξύ της έκθεσης και της εμφάνισης συμπτωμάτων είναι συνήθως από 2 έως 14 ημέρες. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν πυρετό, βήχα και δυσκολίες στην αναπνοή, ενώ επιστημονικές έρευνες υποστηρίζουν ότι πιθανή απώλεια γεύσης και όσφρησης αποτελούν συμπληρωματικές ενδείξεις μόλυνσης από τον ιό. Οι επιπλοκές μπορούν να περιλαμβάνουν πνευμονία και σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας.

Τι στατιστικά στοιχεία έχουν συλλεχθεί μέχρι στιγμής;

Μέχρι τέλος Μάη έχουν καταγραφεί 529 εκ. κρούσματα παγκοσμίως και 3,45 εκ στην Ελλάδα αντίστοιχα, ενώ έχουν χάσει την ζωή τους 6,29 εκ. παγκοσμίως και 29.803 στην Ελλάδα αντίστοιχα. Μέχρι αυτή την στιγμή έχουν αναπτυχθεί και αδειοδοτηθεί τουλάχιστον 10 διαφορετικά εμβόλια, από κάποια επίσημη ρυθμιστική αρχή. Περισσότερα αναμένεται να αδειοδοτηθούν σύντομα. Οι εμβολιασμοί ξεκίνησαν στα τέλη του 2020. Ο μέσος ρυθμός εμβολιασμού είναι λίγο πάνω από τα έξι εκατομμύρια ημερησίως.

Ποιες είναι οι κύριες μέθοδοι πρόληψης;

Εμβόλια

Αναπνευστική υγιενή

Πλύσιμο των χεριών

Επιμελής καθαρισμός επιφανειών

Επαρκής αερισμός και φιλτράρισμα αέρα

Υγιεινός τρόπος ζωής

Αυτοαπομόνωση

Κοινωνική απομάκρυνση

Ποιες είναι οι κύριες μέθοδοι θεραπείας;

Σε ελαφριές καταστάσεις: Υποστηρικτική θεραπεία κατ΄οίκον με αναλγητικά, ενυδάτωση, καλή διατροφή και ανάπαυση. Σε βαρύτερες καταστάσεις: νοσηλεία στο νοσοκομείο με χορήγηση οξυγόνου και γλυκοκορτικοειδών, εισαγωγή στην ΜΕΘ και με αμφιλεγόμενη χρησιμότητα μονοκλωνικών αντισωμάτων, φλουοξετίνης, μολνουπιραβίρη (Μerck) και Paxlovid (PF-07321332 /ριτοναβίρη) (Pfizer).

Τι δεδομένα υπάρχουν για την επιρροή της πανδημίας στην ψυχική υγεία των πολιτών σε πανελλήνιο επίπεδο;

Σύμφωνα με τα ευρήματα της ελληνικής σχολής Δημόσιας Υγείας (2021-03-12): 

μέτρια έως πολύ υψηλά επίπεδα κατάθλιψης αναφέρει το 28,6% των συμμετεχόντων σε πρόσφατη έρευνα, μέτρια έως πολύ υψηλά επίπεδα άγχους το 24,1% και μέτρια έως πολύ υψηλά επίπεδα στρες το 21,7%.

Επίσης, προέκυψαν ομάδες του πληθυσμού οι οποίες φαίνεται να είναι πιο ευάλωτες, όπως εκείνοι που αντιλαμβάνονται την κατάσταση της υγείας τους ως κακή, εκείνοι που αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική ασθένεια, εκείνοι που νιώθουν ανασφάλεια ως προς τις πολιτικές αντιμετώπισης, εκείνοι που δεν έχουν διευρυμένες πηγές πληροφόρησης πέραν των συγγενών και φίλων. 

Ειδικά ως προς το άγχος και το στρες φαίνονται πιο ευάλωτες οι γυναίκες, καθώς και όσοι τέθηκαν σε καραντίνα λόγω νόσησης ή επαφής με ύποπτο κρούσμα.

Τι δεδομένα υπάρχουν για την επιρροή της πανδημίας στην ψυχική υγεία των πολιτών σε παγκόσμιο επίπεδο;

O ΠΟΥ (WHO) εξέδωσε στις 2/3/22 μια σύντομη επιστημονική ενημέρωση  με τίτλο ‘Ψυχική υγεία και COVID-19: Πρώιμα στοιχεία για τις επιπτώσεις της πανδημίας’ και εκτίμησε ότι η πανδημία COVID-19 οδήγησε σε αύξηση 27,6% στις περιπτώσεις μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής (ΜΚΔ) και σε αύξηση 25,6% στις περιπτώσεις αγχωδών διαταραχών (ΑΔ) παγκοσμίως το 2020. Συνολικά, η πανδημία εκτιμάται ότι θα έχει προκαλέσει 137,1 πρόσθετα έτη ζωής προσαρμοσμένα στην αναπηρία (DALYs=additional disability adjusted life years) ανά 100 000 πληθυσμό για την ΜΚΔ και 116,1 ανά 100 000 πληθυσμό για την AΔ. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις στην MΚΔ και την AΔ βρέθηκαν σε μέρη που επηρεάστηκαν έντονα από το COVID-19, όπως υποδεικνύεται από τη μείωση της ανθρώπινης κινητικότητας και τα ημερήσια ποσοστά μόλυνσης COVID-19. Οι γυναίκες επηρεάστηκαν περισσότερο από τους άνδρες και οι νεότεροι άνθρωποι, ιδίως ηλικίας 20-24 ετών, επηρεάστηκαν περισσότερο από ό,τι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ενήλικες. Πολλές χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος (LMIC) επηρεάστηκαν επίσης σε μεγάλο βαθμό. Καμία από τις 21 χώρες που εξετάστηκαν εβδομαδιαία δεν ανέφερε στοιχεία για αύξηση των ποσοστών αυτοκτονιών στους πρώτους τέσσερις μήνες της πανδημίας (Απρίλιος-Ιούλιος 2020) και υπήρχαν στοιχεία για μείωση των ποσοστών σε 12 άλλες χώρες. Mεταξύ Μαρτίου και Οκτωβρίου 2020, τα ευρήματα ήταν μικτά: 28 μελέτες ανέφεραν μείωση της χρήσης υπηρεσιών υγείας για αυτοτραυματισμό, 19 ανέφεραν αύξηση και 11 δεν ανέφεραν καμία αλλαγή. Τα αποτελέσματα ήταν μικτά για τον αυτοκτονικό ιδεασμό. Από τις 27 μελέτες, 11 εντόπισαν αύξηση των αυτοκτονικών σκέψεων και 16 δεν διαπίστωσαν καμία αλλαγή. Οι Cai et al συνέκριναν τις αυτοκτονικές σκέψεις σε 1.173 εργαζόμενους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης που εργάζονταν άμεσα με ιατρικά προβλήματα που σχετίζονταν με το COVID-19, με άλλους εργαζόμενους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης που αντιστοιχούσαν σε ηλικία και φύλο και δεν διαπίστωσαν καμία ένδειξη διαφοράς. 

Ποια αναδεικνύονται ως πιθανά αίτια της αναδυόμενης πανδημίας ψυχικής υγείας;

1. ΑΥΤΟΑΠΟΜΟΝΩΣΗ

Οι φορείς δημόσιας υγείας έχουν εκδώσει οδηγίες για τους ασθενείς με COVID-19 και για όσους υποψιάζονται ότι έχουν μολυνθεί. Αυτά τα άτομα συνιστάται να περιορίζουν τις δραστηριότητες εκτός του σπιτιού και να παραμένουν μακρυά από περιοχές παροχής ιατρικής περίθαλψης για το κοινό (ΚΥ, νοσοκομεία κτλ). Η συνιστώμενη διάρκεια της αυτοαπομόνωσης για την παραλλαγή δέλτα ήταν αρχικά 14 ημέρες (δύο εβδομάδες) και εν συνεχεία μειώθηκε, ενώ για την παραλλαγή όμικρον μόνο 5 ημέρες.

2. KOINΩΝΙΚΗ ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ

Η κοινωνική αποστασιοποίηση περιλαμβάνει ενέργειες ελέγχου της λοίμωξης που αποσκοπούν στην επιβράδυνση της εξάπλωσης της νόσου ελαχιστοποιώντας την στενή επαφή μεταξύ των ατόμων. Οι μέθοδοι περιλαμβάνουν καραντίνα, ταξιδιωτικούς περιορισμούς και το κλείσιμο σχολείων, χώρων εργασίας, σταδίων, θεάτρων, εμπορικών κέντρων, την αποφυγή χειραψίας. Οι ηλικιωμένοι και όσοι έχουν σοβαρές χρόνιες παθήσεις αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο σοβαρής ασθένειας και επιπλοκών, έχουν ενημερωθεί για την αποφυγή πολυπληθών χώρων.

3. ΚΟΡΟΝΟΦΟΒΙΚΟ ΑΓΧΟΣ

Πρόκειται για ένα επίκτητο ψυχοπαθολογικό σύμπλεγμα, το οποίο παρατηρείται πρόδρομα, δηλαδή πριν καν το άτομο νοσήσει από τον ιό, έχοντας ως ψευδή φοβική πεποίθηση την εκδήλωση των αναμενόμενων συμπτωμάτων, χωρίς όμως στην πραγματικότητα να νοσεί. Αποτέλεσμα, είναι η αποφυγή οποιουδήποτε χώρου, η υπερπροστασία της προσωπικής υγιεινής που καθίστατο κουραστική και επίπονη σε ψυχοσωματικό επίπεδο, η αποξένωση από τις ενδοπροσωπικές και διαπροσωπικές του σχέσεις, έχοντας την υποθετική συνεχή σκέψη στην αόρατη ύπαρξη του ιού σε κάθε επίπεδο της καθημερινότητας. Επιπλέον, μπορεί να παρουσιαστεί και όταν ο ασθενής νοσεί, καθώς το μεταφοβικό στρες που δημιουργήθηκε από την προαναφερθείσα κατάσταση, δημιουργεί ακούσια την εσωτερική αντίληψη, ότι το άτομο όπου προσέρχεται πιστεύει ακράδαντα ότι θα επαναπροσλάβει τον ιό, και ότι θα εμπίπτει σε αυτήν κατάσταση συνεχώς. Αυτή η ψυχοπαθολογική κατάσταση χρήζει ψυχοθεραπείας και ψυχολογικής υποστήριξης σε περιπτώσεις που επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την αποδοτικότητα του ατόμου σε όλες τις πτυχές της ρουτίνας και της καθημερινής του ζωής, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις αν η κατάσταση είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, συνίστανται ψυχιατρική παρέμβαση με φαρμακευτική αγωγή, σχετιζόμενης με το φοβικό στρες.

Ποια είναι τα δεδομένα που πρέπει να θυμόμαστε περιληπτικά από την επίδραση της πανδημίας στην ψυχική υγεία των πολιτών;

• Υπήρξε σημαντική αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας στο γενικό πληθυσμό κατά το πρώτο έτος της πανδημίας.
• Αν και τα στοιχεία είναι μικτά, η νεότερη ηλικία, το γυναικείο φύλο και οι προϋπάρχουσες συνθήκες υγείας ήταν συχνά αναφερόμενοι παράγοντες κινδύνου.
• Τα στοιχεία σχετικά με τη θνησιμότητα από αυτοκτονίες είναι μικτά και δεν δείχνουν σαφώς αλλαγή στα ποσοστά από την έναρξη της πανδημίας. Τα δεδομένα έδειξαν υψηλότερο κίνδυνο αυτοκτονικής συμπεριφοράς μεταξύ των νέων.
• Η εξάντληση (στους εργαζόμενους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης), η μοναξιά και η θετική διάγνωση COVID-19 αύξησαν τον κίνδυνο για αυτοκτονικές σκέψεις.
• Ο κίνδυνος σοβαρής ασθένειας και θανάτου από το COVID-19 ήταν υψηλότερος μεταξύ των ατόμων που ζουν με ψυχικές διαταραχές ( συγκεκριμένα αυξάνονταν με τη νεότερη ηλικία και τη σοβαρότητα της διαταραχής), χωρίς να υπάρχουν στοιχεία ότι τα άτομα που ζουν με ψυχικές διαταραχές ήταν πιο ευάλωτα στη μόλυνση από το COVID-19.
• Οι εξωνοσοκομειακές υπηρεσίες ψυχικής υγείας διακόπηκαν συχνά κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, μειώνοντας την πρόσβαση σε βασική περίθαλψη.
• Οι αναφορές στους αρμόδιους φορείς ψυχικής υγείας υποδεικνύουν ότι οι διαταραχές μετριάστηκαν εν μέρει με τη μετατόπιση των υπηρεσιών προς την ηλεκτρονική ψυχιατρική περίθαλψη.
• Η ανεπαρκής υποδομή, οι προϋπάρχουσες ανισότητες και τα χαμηλά επίπεδα τεχνολογικού αλφαβητισμού ήταν τα αναφερόμενα εμπόδια στην ηλεκτρονική υγεία.
• Πολλές τεκμηριωμένες ψυχολογικές παρεμβάσεις για ψυχικές διαταραχές ήταν διαθέσιμες πριν από την πανδημία COVID-19. Οι ψυχολογικές παρεμβάσεις που μελετήθηκαν ήταν αποτελεσματικές στην πρόληψη ή τη μείωση των προβλημάτων ψυχικής υγείας που σχετίζονται με την πανδημία, αν και τα δεδομένα είναι περιορισμένα. Δεν υπήρχαν δεδομένα που να συγκρίνουν ψυχολογικές παρεμβάσεις προσαρμοσμένες στην COVID-19 με μη προσαρμοσμένες παρεμβάσεις.

Πηγές:

1. Adhikari, S. P., Meng, S., Wu, Y. J., Mao, Y. P., Ye, R. X., Wang, Q. Z. & Zhou, H. (2020). Epidemiology, causes, clinical manifestation and diagnosis, prevention and control of coronavirus disease (COVID-19) during the early outbreak period: a scoping review. Infectious diseases of poverty, 9(1), 1-12.).
2. Ahmed, M. Z., Ahmed, O., Aibao, Z., Hanbin, S., Siyu, L., & Ahmad, A. (2020). Epidemic of COVID-19 in China and associated psychological problems. Asian journal of

psychiatry, 51, 102092.

3. APA COVID-19 Information and Resources – Continually updated by APA for psychologists, health care workers and the public at: https://www.apa.org/topics/covid-1
4. Brooks, S. K., Webster, R. K., Smith, L. E., Woodland, L., Wessely, S., Greenberg, N., & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid

review of the evidence. The lancet, 395(10227), 912-920.

5. Cao, W., Fang, Z., Hou, G., Han, M., Xu, X., Dong, J., & Zheng, J. (2020). The psychological impact of the COVID-19 epidemic on college students in China. Psychiatry research, 287, 112934.
6. Chen, Q., Liang, M., Li, Y., Guo, J., Fei, D., Wang, L. & Zhang, Z. (2020). Mental health care for medical staff in China during the COVID-19 outbreak. The Lancet Psychiatry,

7(4), e15-e16.

7. Comas-Herrera, A., Zalakaín, J., Litwin, C., Hsu, A. T., Lane, N., & Fernández, J. L. (2020). Mortality associated with COVID-19 outbreaks in care homes: early international

evidence. Article in LTC covid. org, International Long-Term Care Policy Network, CPECLSE, 26.

8. Corman, V. M., Landt, O., Kaiser, M., Molenkamp, R., Meijer, A., Chu, D. K. & Drosten, C. (2020). Detection of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) by real-time RTPCR. Eurosurveillance, 25(3), 2000045.
9. Ciotti, M., Angeletti, S., Minieri, M., Giovannetti, M., Benvenuto, D., Pascarella, S. & Ciccozzi, M. (2019). COVID-19 outbreak: an overview. Chemotherapy, 64(5-6), 215-

223.