Ψυχικό τραύμα και νευροπλαστικότητα: Νευροβιολογικοί μηχανισμοί επανεκπαίδευσης του εγκεφάλου

Μαρίνα Αντωναράκη

Εισαγωγή

Η νευροπλαστικότητα αποτελεί θεμελιώδη ικανότητα του εγκεφάλου καθώς έχει τη δυνατότητα να μεταβάλλεται τοσο σε δομή όσο και σε λειτουργία ανταποκρινόμενος σε εξωτερικά ερεθίσματα, εμπειρίες αλλα και τραυματικά γεγονότα. Η παθοφυσιολογία ενός ψυχικού τραύματος αποκαλύπτει εκτεταμένες μεταβολές σε  εγκεφαλικές δομές όπως στο μεταιχμιακό σύστημα και στο προμετωπιαίο φλοιό, αποκαλύπτοντας με αυτό το τρόπο τόσο την ευαλωτότητα όσο και τη θεραπευτική ικανότητα του νευρικού ιστού – ανασχηματισμός  νευρωνικών κυκλωμάτων.

Ο ψυχικός τραυματισμός πράγματι αποτελεί μια νευροβιολογική διαταραχή.

Αυτή μπορεί να εκλειφθεί ως ένα οξύ επεισόδιο είτε ως μια επαναλαμβανόμενη κακοποίηση (π.χ κατά την παιδική ηλικία) και δεν παραμένει  ψυχολογικό βίωμα, αλλά προκαλεί ποικιλόμορφες νευροανατομικές και λειτουργικές αλλαγές.

 Ο εγκέφαλος που δεν έχει ρυθμιστεί καταλλήλως κωδικοποιεί το γεγονός με τέτοιο τρόπο ώστε επόμενα ερεθίσματα να ενεργοποιούν κατευθείαν τα σχήματα άμυνας που έχει ήδη δημιουργήσει ανεξαρτήτως πραγματικού κινδύνου. Αυτό με μια γρήγορη εξήγηση οφείλεται στο γεγονός ότι  ο εγκέφαλος βρίσκεται σε κατάσταση συναγερμού, ακόμη και όταν δεν υπάρχει αντικειμενική απειλή, για αυτό και  δεν αναπτύσσεται η φυσιολογική «απόσβεση» της τραυματικής ανάμνησης.

Εξηγώντας το απλά θα ‘λέγε κανείς ότι όταν βιώνουμε ένα πολύ έντονο και πιθανά παρατεταμένο τραυματικό γεγονός, ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν να βρίσκεται σε μόνιμη κατάσταση συναγερμού. Ο προμετωπιαίος φλοιός – το ‘κέντρο ελέγχου’ που κανονικά φιλτράρει και ηρεμεί τις αντιδράσεις μας – υπερφορτώνεται και δεν μπορεί να κάνει σωστά τη δουλειά του. Την ίδια στιγμή, η αμυγδαλή – το ‘σύστημα συναγερμού’ – γίνεται υπερευαίσθητη και αντιδρά υπερβολικά ακόμη και σε ακίνδυνα ερεθίσματα. Ο ιππόκαμπος, που μας βοηθά να τοποθετούμε τις αναμνήσεις στο παρελθόν, αποδυναμώνεται. Έτσι, το τραύμα δεν αποθηκεύεται σαν μια ‘παλιά ιστορία’, αλλά σαν κάτι που μπορεί να συμβαίνει ξανά, κάθε φορά που το θυμόμαστε.

Ο ρόλος που διαδραματίζει η “ «Συνεπώς, η μείωση του BOLD στην αμυγδαλή καταδεικνύει εύγλωττα μειωμένη νευρωνική δραστηριότητα.»” ειναι καθοριστικός καθώς  αποτελεί την εστια  του φόβου και της υπεραγρύπνισης και ειναι ένας κρίσιμος δομικός και λειτουργικός κόμβος του μεταιχμιακού συστήματος. Ευθυνη της τίθεται ο εντοπισμός της απειλής  και η  συναισθηματική κωδικοποίηση μνήμης αλλά και η ενεργοποίηση του άξονα HPA. Αν τραυματιστεί το ατομο τότε, η αμυγδαλή εμφανίζει υπερδραστηριότητα (hyperactivity), και  απορρυθμιζεται από τον προμετωπιαίο έλεγχο. Απότοκο ολων αυτων των μεταβολων  είναι η ” παθολογική συναισθηματική συμπεριφορικη αντίδραση”, υπερεπαγρύπνηση, panic responses και γενικα μια συναισθηματική απορρύθμιση.

Στη συνέχεια ακολουθεί ο ιππόκαμπος που όπως είναι ευρεως γνωστό ρυθμίζει το Χρονικό “προσανατολισμό’/ προσδιορισμό και τη δημιουργία μνήμης. Είναι μια δομή θεμελιώδης για τη μετατροπή βραχυπρόθεσμης σε μακροπρόθεσμη μνήμη αλλά και για την αποθήκευση εμπειριών στον χωροχρονικό άξονα. 

Όμως  παρουσιάζει ατροφία κυριως στα άτομα με μετατραυματική διαταραχή (PTSD), πιθανώς λόγω του ότι η κορτιζόλη εχει νευροτοξική δράση στη ποσότητα έκκρισης που υφίστανται. Η βλάβη στον Ιππόκαμπο προκαλεί σύγχυση μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος, με άμεσο αποτέλεσμα  να αναβιώνονται ως βιωμένο παρόν οι τραυματικές αναμνήσεις (re-experiencing).

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο «Συνεπώς, η μείωση του BOLD στην αμυγδαλή καταδεικνύει εύγλωττα μειωμένη νευρωνική δραστηριότητα.» φλοιός, ο οποίος και λειτουργεί ως κέντρο εκτελεστικού ελέγχου, ρυθμίζοντας τη λήψη των αποφάσεων μας ,τον έλεγχο των παρορμήσεων και την προσαρμογή των συναισθηματικών μας αντιδράσεων.

Ο PFC (prefrontal cortex) και συγκεκριμένα  οι περιοχές του ραχιοπλάγιου και κοιλιομετωπιαίου φλοιού, έχουν τη δυνατότητα να αναστέλλουν τη δράση της αμυγδαλής και να επεξεργάζονται τη γνωστική αποτίμηση κινδύνου, αφου για παράδειγμα στο χρόνιο τραύμα, παρατηρείται υπολειτουργία του PFC, καθώς ο εγκέφαλος φαίνεται ανίκανος να “φιλτράρει” την απόκρισητης αμυγδαλής.

Νευρωνική επανεκπαίδευση.

Παρά τις αναφερόμενες βλάβες, ο εγκέφαλος διατηρεί αξιοσημείωτη ικανότητα αναδιοργάνωσης μέσω:

Συνάπτογένεσης: δηλαδη σχηματισμού νέων συνάψεων και Συναπτονίσχυσης (long-term potentiation): δηλαδη ανακατανομής των  λειτουργιών  σε γειτονικές αλλα και σε εναλλακτικές περιοχές.

Η απόπτωση μη λειτουργικών συνάψεων (synaptic pruning) είναι και αυτή μέρος σημαντικό της επανεκπαίδευσης, καθώς πρόκειται για στοχευμένη απομάκρυνση αναποτελεσματικών ή μη χρήσιμων συνδέσεων, βελτιώνοντας έτσι την απόδοση των νευρωνικών δικτύων. Φαίνεται πως πραγματοποιείται έντονα στην παιδική και εφηβική ηλικία, αλλά έχει παρατηρηθεί και στον ενήλικα εγκέφαλο κατά τη μάθηση και την αποκατάσταση μετά από βλάβη.

Η ψυχοθεραπεία – ιδιαίτερα μέθοδοι όπως η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT), το EMDR και οι σωματοκεντρικές προσεγγίσεις έχουν τη δυνατότητα να επιταχύνουν τη νευροπλαστική αναδιοργάνωση, οδηγώντας σε μείωση της δραστηριότητας της αμυγδαλής, ενώ ταυτόχρονα αυξάνουν  τον όγκο του ιππόκαμπου και ενισχύουν τα μετωπιαία δικτυα  ρύθμισης.

Τα Νευροαπεικονιστικά αποτελέσματα από ψυχοθεραπείες (CBT, EMDR) αποδεικνύουν μείωση της δραστηριότητας της αμυγδαλής ενώ ταυτόχρονα μελέτες σε ασθενείς με PTSD έχουν δείξει ότι μετά από επιτυχής θεραπεία των άνωθεν  παρατηρείται ουσιαστική και πραγματική μείωση της δραστηριότητας στην αμυγδαλή και στην πρόσθια νησίδα (insula) . 

Προς επιβεβαίωση των παραπάνω αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι η ανίχνευση του Blood Oxygen Level Dependent signal μεσω functional MRI (fMRI) , καταφέρνει να μετρήσει τις αλλαγές   στην αναλογία οξυγονωμένης/αποοξυγονωμένης αιμοσφαιρίνης στον εγκέφαλο , επομένως και στην αμυγδαλή.Συνεπώς, η μείωση του BOLD στην αμυγδαλή καταδεικνύει εύγλωττα μειωμένη νευρωνική δραστηριότητα!!!

Από τα θετικά απότοκα των μεθόδων τίθεται η αύξηση του όγκου και της πυκνότητας του ιππόκαμπου. Υπάρχει κατά τη βιβλιογραφική ανασκόπηση  μελέτη που αναφέρει αυτη τη σημαντική μεταβολή και πιο συγκεκριμένα τη διμερής αύξηση του όγκου του ιππόκαμπου μετά από 8 εβδομάδες θεραπείας EMDR σε ασθενείς με PTSD . (https://psychiatryonline.org/doi/10.1176/appi.neuropsych.13090202) 

Τα δεδομένα που υπάρχουν είναι πολλαπλά αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι υπάρχει μελέτη που καταδεικνύει αύξηση στον όγκο του δεξιού ιππόκαμπου τρεις μήνες μετά επιτυχή CBT σε ασθενή με κοινωνικό άγχος (social anxiety disorder).(https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/).

Πρέπει ακόμα να αναφερθεί ότι υπάρχει  μελέτη στην οποία αναφέρεται  ότι η CBT επιτυγχάνει να αυξήσει τη συνδεσιμότητα της αμυγδαλής με το γνωστικό δίκτυο ελέγχου — δηλαδή με τον προμετωπιαίο φλοιό (PFC) και τον πρόσθιο προμεσολόβιο φλοιό (ACC) .

Για να γίνει ακόμα πιο κατανοητή η αποτελεσματικότητα των μεθόδων αυτών ,φαίνεται ότι στους επιζώντες φυσικών καταστροφών που υποβλήθηκαν σε αυτές (EMDR ή TF-CBT) μειώθηκε η συνδεσιμότητα μεταξύ οπτικών περιοχών (όπως cuneus) και του temporal pole και ταυτόχρονα αυξήθηκε η συνδεσιμότητα μεταξύ του ανώτερου μετωπιαίου φλοιού (superior frontal gyrus, πιθανώς PFC) και του temporal pole . Ετσι κατάφεραν να ελέγχουν καλύτερα τις τραυματικές τους εμπειρίες. Αποτελεί μέρος μιας έρευνας, που καταγράφει την  αύξηση της φαιας ουσίας στον ιππόκαμπο μετά από θεραπεία σε ασθενείς με PTSD, υποστηρίζοντας την πραγματοποίηση ενός είδους αναδιοργάνωσης, επιβεβαιώνοντας τα άνωθεν.(https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0925492715301438?via%3Dihub).

Εν κατακλείδι ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι στατικός. Αντιθέτως, το τραύμα μπορεί να αποδιοργανώσει νευρωνικά κυκλώματα, όμως η εμπειρία και η επανεκπαίδευση – ιδίως μέσω ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων – αναδομούν, ενισχύουν και αποκαθιστούν τις εγκεφαλικές νευρωνικές διαδρομές.

 Η νευροπλαστικότητα φαίνεται οτι δεν αποτελεί  απλώς μια δυνατότητα, αλλά τη   θεμελιώδη αρχή μέσα από την οποία η ψυχή επουλώνεται εντός του σώματος. Η ψυχοθεραπεία — CBT και EMDR — επεξεργάζεται  τραυματικές  αναμνήσεις και  ενεργοποιεί τον ανώτερο γνωστικό έλεγχο, μειώνει την υπερκινητικότητα του συναισθηματικού εγκάρσιου συστήματος της αμυγδαλής , και “ενισχύει” τον ιππόκαμπο.  Η σύγχρονη ψυχιατρική καλείται να αξιολογήσει αυτό το δυναμικό, συνδέοντας τη φροντίδα της εμπειρίας με τη θεραπεία του ιστού.

Βιβλιογραφικές πηγές: