Αρχές Βιοηθικής και Διαχείρισης των Ζώων στην Βιοϊατρική Έρευνα και την Κτηνιατρική Επιστήμη

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝΗΣ

Εισαγωγή

Η παρούσα μελέτη, προσεγγίζοντας το ζήτημα των καινοτόμων θεραπευτικών σχημάτων επιχειρεί να αναδείξει το ευρύτερο πλαίσιο και τις αρχές στο πεδίο της βιοηθικής και διαχείρισης των ζώων στην βιοϊατρική έρευνα και την κτηνιατρική επιστήμη. Μέσα από την ανασκόπηση σχετικών άρθρων αλλά και πρωτογενών, νομοθετικών πηγών, ερευνώνται ηθικά διλήμματα που εμπλέκονται με την νανοτεχνολογία – νανοϊατρική, ζητήματα δεοντολογίας και ποιότητας-αξιοπιστίας της έρευνας, το ρυθμιστικό πλαίσιο στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, καθώς και οι μελλοντικές προκλήσεις, δυνατότητες και ηθικοί προβληματισμοί.

Η έρευνα δομείται σε τρία κεφάλαια, εκ των οποίων, το πρώτο παρουσιάζει γενικότερα τις αρχές της βιοηθικής στον τομέα της κτηνιατρικής, το δεύτερο αναλύει το πλαίσιο της διαχείρισης των ζώων στη βιοϊατρική έρευνα και την κτηνιατρική επιστήμη και το τρίτο παρουσιάζει τις εναλλακτικές προοπτικές για τη μείωση χρήσης ζώων και την ορθή διαχείρισή τους στην βιοϊατρική έρευνα. 

Η σημασία της παρούσας έρευνας, συνδέεται με την κρισιμότητα της συνεχούς μελέτης με σκοπό τη διαμόρφωση ενός σταθερού πλαισίου για την ενίσχυση της προστασίας και του σεβασμού των δικαιωμάτων των ζώων, σε συνδυασμό με την απρόσκοπτη πρόοδο της έρευνας η οποία μπορεί να συμβάλλει σε μείωση της θνησιμότητας των ζώων και την βελτίωση των θεραπευτικών αποτελεσμάτων στο πεδίο της κτηνιατρικής.

1.Αρχές βιοηθικής στον τομέα της Κτηνιατρικής Επιστήμης

Με τον όρο κτηνιατρική ηθική, μπορεί να οριστεί η αξιοποίηση ηθικών θεωριών, εννοιών και κανονισμών από επαγγελματίες κτηνιάτρους για την αντιμετώπιση ηθικών διλημμάτων στην κτηνιατρική πρακτική. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται θεμελιώδης κατανόηση και εξοικείωση με τις θεωρίες και τις βασικές αρχές στο πεδίο της βιοηθικής. Σημαντικά ζητήματα ηθικής τα οποία αφορούν το πεδίο της κτηνιατρικής περιλαμβάνουν την ευθανασία, τις έρευνες σε ζώα, τις γενετικές τροποποιήσεις, τη διαχείριση ασθενειών μέσω της μαζικής θανάτωσης, τη συμπληρωματική και εναλλακτική κτηνιατρική και τη σύλληψη άγριων ζώων (Kimera & Mlangwa, 2015). 

Οι τέσσερις κύριες αρχές της βιοηθικής, όπως περιγράφονται από τους Beauchamp & Childress (2008), περιλαμβάνουν τις ακόλουθες: 

• Αρχή του σεβασμού της αυτονομίας
• Αρχή της αποφυγής της βλάβης
• Αρχή της ευεργεσίας 
• Αρχή της δικαιοσύνης.

Σύμφωνα με την αρχή του σεβασμού της αυτονομίας, οποιαδήποτε ηθική απόφαση απαιτεί συνειδητές και εκούσιες επιλογές και πλήρη ενημέρωση του ασθενούς ή του υπεύθυνου για τον ασθενή. Στις αποφάσεις υγειονομικής περίθαλψης, ο σεβασμός για την αυτονομία του ασθενούς υποδηλώνει ότι ο ασθενής διαθέτει την ικανότητα να ενεργεί σκόπιμα, με κατανόηση και απαλλαγμένος από καταναγκαστικούς παράγοντες που θα υπονόμευαν μια εκούσια και συνειδητή απόφαση (Kuhse & Singer, 2009). Αυτή η αρχή στηρίζει την πρακτική της ενημερωμένης συναίνεσης στην αλληλεπίδραση ιατρού-ασθενούς όσον αφορά την υγειονομική περίθαλψη. 

Ακολούθως, η αρχή της αποφυγής της βλάβης, επιβάλλει την αποχή από την πρόκληση πόνου ή τραυματισμού στον ασθενή χωρίς να υπάρχει επιτακτική ανάγκη, είτε με πράξεις και παρεμβάσεις είτε με την αποχή από πράξεις ή παρεμβάσεις για την ανακούφιση του πόνου. Απλούστερα, σύμφωνα με την προαναφερθείσα αρχή,  θεωρείται αμέλεια η επιβολή ενός απερίσκεπτου ή αδικαιολόγητου κινδύνου βλάβης σε ένα άλλο άτομο. Η παροχή κατάλληλου επιπέδου φροντίδας που μετριάζει ή εξαλείφει τον κίνδυνο ζημίας υποστηρίζεται όχι μόνο από τις κοινές ηθικές πεποιθήσεις μας αλλά και από τους κοινωνικούς κανονισμούς, όπως ο νόμος και οι δεοντολογικοί κανόνες. Η αρχή αυτή επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα της ιατρικής επάρκειας. Μπορεί να συμβούν ιατρικά σφάλματα- ωστόσο, η αρχή αυτή υπογραμμίζει τη θεμελιώδη υποχρέωση των επαγγελματιών υγείας να προστατεύουν τους ασθενείς τους από βλάβες. (McCormick, 2018) 

Περνώντας στην αρχή της ευεργεσίας, η θεμελιώδης ερμηνεία αυτής της έννοιας ορίζει ότι οι πάροχοι υγειονομικής περίθαλψης είναι υποχρεωμένοι να ωφελούν τον ασθενή και να προλαμβάνουν και να εξαλείφουν ενεργά τη βλάβη του ασθενούς. Η αρχή αυτή είναι θεμελιώδης για την υγειονομική περίθαλψη, υποδεικνύοντας ότι ένα πάσχον άτομο (ο ασθενής) μπορεί να δημιουργήσει μια σχέση με έναν αναγνωρισμένο επαγγελματία ιατρό, εμπιστευόμενο ότι ο πρωταρχικός στόχος του ιατρού είναι η παροχή βοήθειας (Vaughn, 2013). Ο στόχος της παροχής οφέλους ισχύει τόσο για τους μεμονωμένους ασθενείς όσο και για την ευημερία της κοινωνίας στο σύνολό της. Η βέλτιστη υγεία ενός μεμονωμένου ασθενούς αποτελεί θεμελιώδη στόχο της ιατρικής, ενώ η πρόληψη των ασθενειών μέσω της μελέτης και του εμβολιασμού επεκτείνει τον στόχο αυτό στον ευρύτερο πληθυσμό (Beauchamp & Childress, 1994). 

Η μη-βλάβη θεωρείται ως απόλυτη υποχρέωση, που σημαίνει ότι κανείς δεν πρέπει να βλάπτει τον άλλον, ενώ η ευεργεσία θεωρείται υπό όρους ευθύνη. Η ευθύνη αυτή γίνεται περίπλοκη όταν δύο ασθενείς ζητούν ταυτόχρονα περίθαλψη. Κριτήρια που βασίζονται στην αμεσότητα της ανάγκης ή στην έννοια της προτεραιότητας μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να καθοριστεί ποιος πρέπει να λάβει την απαραίτητη υποστήριξης και βοήθεια σε κάθε περίπτωση (McCormick, 2018).

Η αρχή της μη βλάβης αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις πυλώνες της βιοηθικής και είναι εξαιρετικά σημαντική στο πεδίο της διαχείρισης των ζώων στο πεδίο της έρευνας, καθώς τα ζώα συμμετέχουν τόσο σε ιατρικές παρεμβάσεις όσο και σε πειραματικές διαδικασίες, συχνά προς όφελος του ανθρώπου, χωρίς να είναι φυσικά δυνατό να δώσουν κάποιου είδους συγκατάθεση. Κατ’ επέκταση η μη βλάβη, είναι η ελάχιστη ηθική προϋπόθεση για τη συμμετοχή τους σε οποιαδήποτε ενέργεια (McCormick, 2018). Υπό το πρίσμα της πραξιοκεντρικής ηθικής θεώρησης του Ι. Καντ, ο άνθρωπος διαθέτει ηθική υποχρέωση να μη βλάπτει κανένα έμβιο ον, καθώς ακόμη κι αν η βλάβη δεν συνειδητοποιείται από τα ίδια, αποτελεί ηθική επιβάρυνση για το άτομο και αποτελεί έλλειψη σεβασμού προς την ίδια τη ζωή (Ekman, 2022). Μέσα από μία ωφελιμιστική προσέγγιση, απαιτείται τουλάχιστον η ελαχιστοποίηση του πόνου και της βλάβης, όταν υπάρχει πολύ σοβαρός λόγος και σημαντικό όφελος το οποίο να υποστεί ένα ζώο την οποιαδήποτε συμμετοχή σε ιατρικές παρεμβάσεις. Αν και η θεραπεία αποτελεί μία κοινώς αποδεκτά ωφέλιμη πρακτική για το ζώο, ακόμη κι αν εκείνο δεν την αντιλαμβάνεται πάντα, το όφελος της διασφάλισης της ζωής του ανθρώπου μέσα από την έστω και ελάχιστη βλάβη του ζώου, αποτελεί ένα ηθικά αμφιλεγόμενο επιχείρημα για την πρόκληση βλάβης (Caviola et al., 2021). Με βάση τα παραπάνω, η υιοθέτηση της αρχής της μη βλάβης είναι μία σημαντική πυξίδα στο πεδίο της βιοηθικής, καθώς η υιοθέτηση μίας καντιανής προοπτικής απέναντι στον άνθρωπο και μίας ωφελιμιστικής προοπτικής απέναντι στα ζώα, μπορεί να οδηγήσει σε ένα πλαίσιο που θα οδηγεί στην εκμετάλλευση των ζώων και την ηθική βλάβη του ατόμου.

Τέλος, ως προς την αρχή της δικαιοσύνης, η δικαιοσύνη στην υγειονομική περίθαλψη ορίζεται ως η ισότιμη βοήθεια σε όλους τους ασθενείς, με δίκαιο τρόπο. Η αρχή αυτή συνεπάγεται τη δίκαιη κατανομή των αγαθών στην κοινωνία και εξαρτάται από τη σπανιότητα ορισμένων προϊόντων και υπηρεσιών, γεγονός που καθιστά αναγκαία την καθιέρωση δίκαιων μεθόδων για την κατανομή των περιορισμένων πόρων. Ο πολιτισμός μας χρησιμοποιεί διάφορες πτυχές ως κριτήρια για τη διανεμητική δικαιοσύνη, συμπεριλαμβανομένων των εξής: αναγκαιότητα, προσπάθεια, συνεισφορά. Η αρχή της δικαιοσύνης αποτελεί ισχυρό κίνητρο για τη μεταρρύθμιση του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης, ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες ολόκληρου του πληθυσμού (Veatch, 2007). Τα αιτήματα της αρχής της δικαιοσύνης πρέπει να εφαρμόζονται συστημικά στους νόμους και τις πολιτικές της κοινωνίας που διέπουν την πρόσβαση του συνόλου του πληθυσμού στην υγειονομική περίθαλψη (McCormick, 2018). 

Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι οι βασικές αρχές της βιοηθικής δεν εφαρμόζονται μόνο στο πεδίο της ιατρικής, αλλά βρίσκουν αντίστοιχα εφαρμογή και σε άλλα πεδία, όπως για παράδειγμα η κτηνιατρική. Τόσο οι κτηνίατροι, όσο και οι φροντιστές των ζώων, οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματά τους και να φροντίζουν με δίκαιο και ηθικό τρόπο για την υγεία τους, κατανοώντας πως πρόκειται για έμβια όντα τα οποία έχουν τις ίδιες ανάγκες με τον άνθρωπο (Uliana et al., 2019).

2.Η διαχείριση των ζώων στη βιοϊατρική έρευνα και την κτηνιατρική επιστήμη

2.1.Η πρόοδος σε επίπεδο θεραπείας με στόχο την εκρίζωση των ασθενειών από τα ζώα

Η πρόοδος στο πεδίο της αξιοποίησης καινοτόμων θεραπειών και νανοϊατρικών παρεμβάσεων για την εκρίζωση των ασθενειών από τα ζώα είναι ραγδαία κατά τις τελευταίες δεκαετίας, θέτοντας, ωστόσο, όπως είναι αναμενόμενο, σημαντικά ηθικά ζητήματα τα οποία περιλαμβάνουν πτυχές όπως η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα της νανοτεχνολογίας, η διεξαγωγή ερευνών και πειραμάτων σε ζώα για τη βελτίωση των θεραπειών, αλλά και οι πιθανές παρενέργειες (Simmonds, 2017). 

Αν και η βιοϊατρική, κτηνιατρική έρευνα έχει ως βασικό στόχο της τη βελτίωση της υγείας, της διάρκειας και της ποιότητας ζωής, τα περισσότερα επιτεύγματα στον τομέα, έχουν διεξαχθεί κατόπιν ερευνών σε ζώα, πολλές εκ των οποίων οδήγησαν σε θάνατο ή μόνιμες βλάβες (Μαραζιώτη, χ.χ.). Το γεγονός αυτό, αναδεικνύει την αναγκαιότητα διαμόρφωσης ενός ηθικού πλαισίου, με στόχο να διατηρηθούν τα οφέλη και να αναδειχθούν νέες, καινοτόμες θεραπείες, χωρίς ταυτόχρονα να πλήττονται τα δικαιώματα των ζώων και να εγείρονται σημαντικά, ηθικά διλήμματα (Kabene & Baadel, 2019). 

2.2.Ηθικά διλήμματα

Το πεδίο της κτηνιατρικής έχει συνδεθεί με ένα σημαντικό αριθμό ηθικών διλημμάτων, τα οποία σχετίζονται με την κλωνοποίηση, την χρήση ζώων σε πειράματα με στόχο την ανάδειξη θεραπειών ή παρενεργειών συγκεκριμένων παρεμβάσεων σε ζώα ή ανθρώπους αλλά και, γενικότερα, με τα δικαιώματα των ζώων και το σεβασμό απέναντι σε αυτά εκ μέρους των ανθρώπων (Basak et al., 2024). 

Απάνθρωπα πειράματα του παρελθόντος τα οποία αποκαλύφθηκαν κατά τον προηγούμενο αιώνα, έχουν συμβάλλει στην ενίσχυση της ευαισθητοποίησης απέναντι στα ζώα και την ανάδειξη σημαντικών ηθικών διλημμάτων. Πλήθος θέσεων έχουν διατυπωθεί σε σχέση με το βαθμό στον οποίο είναι ηθικά αποδεκτή η χρήση των ζώων στην κτηνιατρική έρευνα, ακόμη και αν το όφελος είναι σημαντικό για έναν πολύ μεγάλο αριθμό ζώων που ασθενούν (Jindal et al., 2023). Επιπρόσθετα, πεδία που αφορούν την κλωνοποίηση συγκεκριμένων οργάνων αλλά και την αξιοποίηση της βιοϊατρικής και της νανοτεχνολογίας, εγείρουν ακόμη περισσότερους προβληματισμούς και ηθική διλήμματα, αναδεικνύοντας την ανάγκη καθορισμού ενός διεθνώς αποδεκτού ρυθμιστικού πλαισίου (Gjerris et al., 2023).

2.3.Ο ρόλος του κτηνιάτρου και η βοηθική στην κτηνιατρική επιστήμη

Η κτηνιατρική βιοηθική λειτουργεί ως ηθικός οδηγός για τη χρήση των ζώων στην κοινωνία, καθώς η ενσυναίσθηση έχει εγγενή ηθική σημασία σε κάθε πολιτισμένη κοινότητα. Οι κύριοι τομείς της κτηνιατρικής βιοηθικής εφαρμογής περιλαμβάνουν: την υγεία και την ευημερία των ζώων- την υγεία και την ποιότητα του περιβάλλοντος όσον αφορά τη στέγαση και την εκτροφή των ζώων, καθώς και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής των ζώων- και τα ανθρώπινα συμφέροντα (οικονομικά, συναισθηματικά και δημόσια υγεία) παράλληλα με τις ευθύνες που απορρέουν από τους τοπικούς, εθνικούς και διεθνείς νόμους, τα καταστατικά και τις συμβάσεις που σχετίζονται με τους προαναφερθέντες τομείς (Adami et al., 2023). Η βιοηθική εξετάζει τις επιπτώσεις πολλών προσπαθειών, νέων αγαθών, θεραπειών, συστημάτων εκτροφής και εφαρμογών στα ζώα, με τον κτηνίατρο να διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην προσπάθεια ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης, παροχής φροντίδας και έρευνας για την βελτίωση της ευημερίας των ζώων (Quain et al., 2021).

Η κτηνιατρική ιατρική δεοντολογία επικεντρώνεται στις βέλτιστες ιατρικές και επιστημονικές μεθόδους μεσολαβώντας μεταξύ των ανθρώπινων συμφερόντων, της ευημερίας των ζώων και του συλλογικού συμφέροντος. Η κτηνιατρική βιοηθική συμβάλλει σημαντικά στην επαγγελματική ανάπτυξη, την προσωπική ολοκλήρωση και την κοινωνική θέση των κτηνιάτρων, χρησιμοποιώντας την ενσυναίσθηση ως κατευθυντήρια αρχή στις προσπάθειές για την ευημερία των ζώων και της κοινωνίας (Fox, 2024). 

2.4.Νομοθετικό πλαίσιο σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο

Το ζήτημα της διαχείρισης των ζώων στη βιοϊατρική έρευνα αλλά και την κτηνιατρική επιστήμη, έχει απασχολήσει σημαντικά τη νομοθεσία, τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο. 

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έχει διαχρονικά θεσπιστεί ένας σημαντικός νομοθεσιών οι οποίες αφορούν ζητήματα που εστιάζουν στην προστασία των δικαιωμάτων των ζώων στο πεδίο της έρευνας. Τα νομοθετικά κείμενα αυτά περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τα ακόλουθα (Γιαννούλη, χ.χ.): Directive 86/609/EEC, Directive 2003/65/EC, Decision 2003/584/EC, Directive 86/609/EEC, Directive 2003/65/EC, Decision 2003/584/EC, Directive 2010/63/EU οf the European Parliament And of the Council (22.9.2010). On the protection of animals used for scientific purposes (Directive 2010/63/EU, 2010).

Όσον αφορά την ελληνική νομοθεσία, η προηγούμενη ελληνική νομοθεσία που απτόταν του συγκεκριμένου ζητήματος περιλαμβάνει την νομοθεσία 160/91, το Προεδρικό Διάταγμα υπ.αριθμ.160 (1991) και τους νόμους Ν. 2015/1992 και Ν. 3338/2005. Το Προεδρικό Διάταγμα (Π.Δ.) υπ’ αριθμόν 56, αποτέλεσε την προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία 2010/63/ΕE του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της Ευρώπης (L 276/33/20.10.2010) «σχετικά με την προστασία των ζώων που χρησιμοποιούνται για επιστημονικούς σκοπούς» (Directive 2010/63/EU, 2010). Με βάση το νομοθετικό αυτό κείμενο, θεσπίζονται κανόνες σχετικά με τη μείωση της χρήσης ζώων σε διαδικασίες, τη βελτίωση της εκτροφής και φροντίδας ζώων, τη λειτουργία εκτροφέων, προμηθευτών και χρηστών και την αξιολόγηση και αδειοδότηση πρωτοκόλλων που ρυθμίζουν την έρευνα σε ζώα τους (Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 56, 106, 2013).

Όπως διαπιστώνεται από τη μελέτη της σχετικής νομοθεσίας, τόσο η αρχή της μείωσης όσο και της αντικατάστασης επιβάλλονται από την νομοθεσία, ενώ οι υπεύθυνοι οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματα των ζώων και να ελαχιστοποιούν τις περιπτώσεις χρήσης ζώων, καθώς και τον πόνο και πιθανές παρενέργειες σε εκείνα τους (Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 56, 106, 2013). 

Μάλιστα, όπως τονίζεται, στην έρευνα απαγορεύεται ρητά να χρησιμοποιηθούν ζώα που έχουν συλληφθεί και απομακρυνθεί από την άγρια φύση. Τα είδη ζώων τα οποία δύνανται να αξιοποιηθούν σε ερευνητικά πλαίσια πρέπει να έχουν εκτραφεί για το σκοπό αυτό και να ανήκουν σε ένα από τα κάτωθι είδη: μυς (ποντικός), επίμυς (αρουραίος), ινδικό χοιρίδιο, χρυσόμαλλος κρικητός (χάμστερ), κινέζικος κρικητός, γερβίλος της Μογγολίας, κουνέλι, σκύλος, γάτα, όλα τα είδη πρωτευόντων πλην του ανθρώπου, βάτραχος, rana, ζεβρόψαρο. Οι εξαιρέσεις, αλλά και οι λεπτομέρειες της κάθε διαδικασίας όπου συμμετέχουν ζώα καθορίζονται από ένα σαφώς και καθορισμένο από τη σχετική νομοθεσία Πρωτόκολλο τους (Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 56, 106, 2013).

Βάσει του προκαθορισθέντος ευρωπαϊκού και ελληνικού εθνικού πλαισίου, εγκρίνονται μόνο οι έρευνες οι οποίες επιδιώκουν τη χρήση του ελάχιστου δυνατού αριθμού ζώων, με τον ελάχιστο δυνατό βαθμό πόνου, αγωνίας ή βλάβης και την αποφυγή της θανάτωσης των ζώων. Εφόσον ο θάνατος είναι αναπόφευκτος, σημαντικό είναι να μειώνεται ο αριθμός των ζώων που θανατώνονται καθώς και ο περιορισμός του πόνου και της αγωνίας τους (Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 56, 106, 2013). 

2.5.Η επιστημονική έρευνα στον τομέα της κτηνιατρικής

Για δεοντολογικούς, ηθικούς και οικονομικούς λόγους, είναι σημαντικό να σχεδιάζονται σχολαστικά τα πειράματα σε ζώα, να αναλύονται με ακρίβεια τα δεδομένα και να χρησιμοποιείται ο ελάχιστος αριθμός ζώων που απαιτείται για την εκπλήρωση των επιστημονικών στόχων, διασφαλίζοντας ότι ο αριθμός είναι επαρκής για την καταγραφή βιολογικά σημαντικών επιδράσεων και την αποφυγή περιττών πειραμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, συνιστάται στους ερευνητές να προσλαμβάνουν έναν στατιστικολόγο κατά τη φάση του σχεδιασμού, ενώ κανένα πείραμα δεν πρέπει να ξεκινά χωρίς ένα οριστικό σχέδιο για την ανάλυση των δεδομένων (Festing & Altman, 2002). Όπως αναφέρθηκε κατά την παρουσίαση του σχετικού νομοθετικού πλαισίου (Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 56, 106, 2013), υπάρχουν σοβαροί περιορισμοί που θέτουν όρια στην χρήση ζώων σε ερευνητικά πλαίσια, ενώ οι εγκρίσεις πρωτοκόλλων που εμπλέκουν ζώα στην πειραματική διαδικασία απαιτούν έναν προσεκτικό σχεδιασμό και αιτιολόγηση (De Grazia et al., 2019). Απαραίτητο είναι να σταθμίζονται τα δυνητικά οφέλη που μία έρευνα στο πεδίο της κτηνιατρικής μπορεί να προσφέρει στα ζώα, με τη βλάβη την οποία προκαλεί στα ζώα που συμμετέχουν στην ερευνητική διαδικασία. Ωστόσο, η πρόκληση πόνου και μη αναστρέψιμης βλάβης ή θανάτου, πρέπει σε κάθε περίπτωση να αποφεύγονται και να απαγορεύονται, με τη λήψη απαραίτητων μέτρων, όπως για παράδειγμα η αναισθησία, καθώς ακόμη και μία πολλά υποσχόμενη θεραπεία, δε δικαιολογεί τον βασανισμό και την καταστρατήγηση των δικαιωμάτων των ζώων (Smith et al., 2018).  

2.6.Θεωρητικό υπόβαθρο για την ηθική διαχείριση των ζώων

Γύρω από το εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα της ηθικής διαχείρισης των ζώων, έχει αναπτυχθεί ένα σημαντικό εύρος θεωριών διαχρονικά. Ορισμένα θεωρητικά πλαίσια, όπως ενδεικτικά ο Ηθικός Ανθρωποκεντρισμός έχουν συμβάλλει διαχρονικά στην ανάπτυξη ανθρωποκεντρικών νοοτροπιών, που άμεσα ή έμμεσα παροτρύνουν ή δικαιολογούν την εκμετάλλευση των ζώων με στόχο την κάλυψη των αναγκών του ανθρώπου. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, την ανάδειξη της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης αλλά και την αντίληψη των συνεπειών της άκριτης εκμετάλλευσης όλων των έμβιων και μη όντων από τον άνθρωπο, νέα θεωρητικά μοντέλα στο πεδίο της ηθικής, όπως ο βιοκεντρισμός (ten Have et al., 2021) και σεβασμός για όλα τα όντα, οι αρχές της ευημερίας των ζώων (Animal Welfare) (Fraser, 2008), η ηθική του καθήκοντος και τα Δικαιώματα των Ζώων έχουν πλέον αναδειχθεί (Hopwood et al., 2020).

Η βιοκεντρική/ρεαλιστική θεωρία, αναγνωρίζει απόλυτα τα δικαιώματα των ζώων  και τη μοναδική αξία τους, αναγνωρίζοντας την ανάγκη περιορισμού της ανθρώπινης παρέμβασης. Η προσέγγιση αυτή δεν αποδέχεται τη χρήση ζώων στη βιοϊατρική έρευνα και αρνείται κάθε εμπλοκή του ανθρώπου με τα ζώα, πέρα από την απαραίτητη για την επιβίωση. Αντίθετα, η ανθρωποκεντρική προσέγγιση, η οποία υιοθετήθηκε για αιώνες, αντιλαμβάνεται τα ζώα ως μέσα που συμβάλλουν στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών ξεκινώντας από την τροφή και φτάνοντας ως την βιοϊατρική έρευνα αναγνωρίζοντας έτσι μία «ανώτερη» θέση και φύση στον άνθρωπο. Αν και η ανθρωποκεντρική θεωρία είναι ηθικά αμφιλεγόμενη και έρχεται σε σύγκρουση με τα θεμελιώδη δικαιώματα των ζώων, εξακολουθεί κι στον 21ο αιώνα να αποτελεί το επικρατέστερο πλαίσιο. Η ισορροπία μεταξύ των δύο θεωριών αποτελεί μία εξαιρετικά δύσκολη πτυχή της ηθικής προσέγγισης της βιοϊατρικής έρευνας (Franco, 2013).

Ο Singer, εισήγαγε την έννοια του speciesism, που αποτελεί ένα είδος προκατάληψης έναντι των ζώων, ανάλογα με το είδος τους, τονίζοντας πως όλα τα ζώα πρέπει να αναγνωρίζονται και να αντιμετωπίζονται ως έμβια όντα, με τον ίδιο σεβασμό. Με βάση τη θεωρία αυτή προτείνονται οι τεχνολογίες αντικατάστασης και η αξιοποίηση των ζώων στην έρευνα μόνο όταν το όφελος υπερβαίνει κατά πολύ την ωφέλεια και με γνώμονα την ασφάλεια των ζώων, με τους ίδιους όρους με τους ανθρώπινους συμμετέχοντες (Singer et al., 2024).

3.Εναλλακτικές προοπτικές για τη μείωση χρήσης ζώων και την ορθή διαχείρισή τους στην βοϊατρική έρευνα

3.1.Η πρόοδος της τεχνολογίας και η δυνατότητα αντικατάστασης των ζώων στην έρευνα

Η πρόοδος της σύγχρονης τεχνολογίας και της βιοϊατρικής έρευνας, έχει αναδείξει σημαντικές προοπτικές, όσον αφορά τη δυνατότητα αντικατάστασης και μείωσης του αριθμού των ζώων τα οποία συμμετέχουν σε πειράματα στο πεδίο της κτηνιατρικής. Σύγχρονες, πολλά υποσχόμενες μελέτες έχουν αναδείξει τη δυνατότητα της νανοτεχνολογίας, της κλωνοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης να προσφέρουν μοναδικές ευκαιρίες για τους ερευνητές, ελέγχου των ερευνητικών τους υποθέσεων χωρίς να βλάπτουν ή να θέτουν σε κίνδυνο ζωές άλλων έμβιων όντων (Meetoo, 2009). Ωστόσο, πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι νέες αυτές λύσεις και προοπτικές, θέτουν με τη σειρά τους νέα ηθικά διλήμματα, όπως για παράδειγμα η ηθική της κλωνοποίησης, οι ανεπιθύμητες ενέργειες της νανοτεχνολογίας και τα όρια της τεχνητής νοημοσύνης (Tai, 2020).

3.2. Αρχές 3R (Replacement, Reduction, Refinement)

Η ηθική, ανθρώπινη και υπεύθυνη χρήση των ζώων στην ιατρική και υγειονομική έρευνα αποτελεί μία απαρέγκλιτη αρχή που διέπει όλα τα σύγχρονα κράτη. Τα 3R (Αντικατάσταση, Μείωση και Βελτίωση) (βλ. Σχήμα 1) αναγνωρίζονται παγκοσμίως ως βασικά στοιχεία της ηθικής, ενσυναίσθητης και υπεύθυνης μεταχείρισης των ζώων στην επιστημονική έρευνα. Η αντικατάσταση αναφέρεται σε μεθόδους που επιτρέπουν την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου μιας δραστηριότητας ή επιχείρησης χωρίς τη χρήση ζώων (Arck, 2019).  Η μείωση αναφέρεται σε τεχνικές που αποσκοπούν στην επίτευξη ισοδύναμων επιπέδων πληροφοριών μέσω της χρήσης λιγότερων ζώων σε επιστημονικά πειράματα ή της βελτίωσης των δεδομένων που λαμβάνονται από τον ίδιο αριθμό ζώων (Tadich & Tarazona, 2023). 

Σχήμα 1: 3Rs (Source: https://images.app.goo.gl/XhJiTfgutxuivgTV7)

Η ποσότητα των χρησιμοποιούμενων ζώων πρέπει να τηρεί τις αρχές του υγιούς στατιστικού σχεδιασμού. Η χρησιμοποίηση ανεπαρκούς αριθμού ζώων μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τα πειραματικά αποτελέσματα και να οδηγήσει σε σπατάλη ζώων. Τέλος, η βελτίωση, αναφέραται σε τεχνικές που μετριάζουν ή μειώνουν τον πιθανό πόνο και την ταλαιπωρία των ζώων, ενώ παράλληλα προάγουν την ευημερία τους. Τα 3R αποτελούν τη βάση των διατάξεων του ηθικού πλαισίου για τη φροντίδα και τη χρήση των ζώων για ερευνητικούς σκοπούς (NHRMC, 2024). 

3.3. Κοινωνική Αναγνώριση της Ευημερίας των Ζώων και Βιοηθική Ευαισθητοποίηση

Τέλος, η κοινωνική αναγνώριση της σημασίας της ευημερίας των ζώων αλλά και η βιοηθική ευαισθητοποίηση τόσο των ερευνητών, όσο και των απλών πολιτών, αποτελούν βασικότατη προϋπόθεση για την ενίσχυση του πλαισίου της προστασίας των ζώων και της ηθικής χρήσης τους για επιστημονικούς σκοπούς (Marie, 2005). Σε πολλές περιπτώσεις, το νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο επηρεάζεται σαφώς από την κοινή γνώμη και τις απαιτήσεις του κοινού, καθώς και από το ενδιαφέρον των πολιτών για τα ζώα και τα δικαιώματά τους. Δεδομένου ότι ο άνθρωπος μεσολαβεί για τη διεκδίκηση και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ζώων, η συμμετοχή της κοινής γνώμης στη διαβούλευση για τόσο σημαντικά ζητήματα στο πεδίο της βιοηθικής είναι ιδιαίτερα σημαντική (Hiršinger et al., 2023).

Συμπεράσματα

Όπως αναδείχθηκε μέσα από τη μελέτη σύγχρονων μελετών, άρθρων αλλά και των σχετικών νομοθετικών πλαισίων, το πεδίο της βιοηθικής και της διαχείρισης των ζώων στη βιοϊατρική έρευνα και την κτηνιατρική επιστήμη εγείρει σημαντικά ηθικά διλήμματα, καθώς απαιτεί την εξισορρόπηση μεταξύ της προόδου σε καινοτόμες θεραπείες των ζώων και της χρήσης ζώων σε ερευνητικές διαδικασίες και πειράματα. Είναι σαφές ότι η πρόοδος της βιοϊατρικής και της νανοτεχνολογίας, αν και έχει επιφέρει σημαντικά οφέλη όσον αφορά τις θεραπείες συγκεκριμένων θανατηφόρων ασθενειών για τα ζώα, έχει εντείνει τα ηθικά διλήμματα και τις αμφιλεγόμενες θέσεις στο πεδίο της βιοηθικής, καθιστώντας αναγκαία την περαιτέρω έρευνα στον τομέα και την ανάδειξη ενός σαφούς πλαισίου, που θα ενημερώνει τη νομοθεσία για τον περιορισμό της χρήσης των ζώων σε πειραματικές μελέτες, χωρίς ταυτόχρονα να παρακωλύει την επιστημονική έρευνα που μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικά θεραπευτικά αποτελέσματα. 

Η χρήση της τεχνολογίας και ιδιαίτερα των νέων αναδυόμενων τεχνολογιών, μπορεί να ενισχύσει σημαντικά την προσπάθεια των ερευνητών να προσφέρουν χρήσιμα και αξιοποιήσιμα αποτελέσματα και θεραπείες, χωρίς να θέσουν σε κίνδυνο ή να προκαλέσουν βλάβες σε ζώα. Συνεπώς, είναι σημαντικό η μελλοντική έρευνα, να στραφεί στην προσπάθεια αναζήτησης νέων οδών στην κατεύθυνση της αντικατάστασης των ζώων στην έρευνα, ώστε να αρθούν οι ηθικοί περιορισμοί και να μπορέσουν να αξιοποιηθούν τα οφέλη της βιοϊατρικής και της νανοτεχνολογίας στο πεδίο της κτηνιατρικής επιστήμης.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Adami, C., Murrell, J., & Fordyce, P. (2023). Ethical considerations in clinical veterinary research. The Veterinary Journal, 300, 106026.

Arck, P. C. (2019). When 3 Rs meet a forth R: Replacement, reduction and refinement of animals in research on reproduction. Journal of reproductive immunology, 132, 54-59.

Basak, G., Kaur, S., Sharma, A., & Kumar, A. (2024). Animal Welfare: Reflections and Ethical Implications of Animal Biotechnology. Journal of Advances in Biology & Biotechnology, 27(6), 754-760.

Beauchamp, T. L., & Childress, J. F. (1994). Principles of biomedical ethics. Edicoes Loyola.

Caviola, L., Kahane, G., Everett, J. A., Teperman, E., Savulescu, J., & Faber, N. S. (2021). Utilitarianism for animals, Kantianism for people? Harming animals and humans for the greater good. Journal of Experimental Psychology: General, 150(5), 1008.

Cosman, D. (2023). The Nuremberg Code on Human Experimentation. A Historical Overview. Romanian Journal of Artistic Creativity, 2(11), 3-14.

DeGrazia, D., & Beauchamp, T. L. (2019). Beyond the 3 Rs to a more comprehensive framework of principles for animal research ethics. ILAR journal, 60(3), 308-317.

Directive 2010/63/EU (2010). Directive οf The European Parliament And Of The Council of 22 September 2010 on the protection of animals used for scientific purposes (Text with EEA relevance). Official Journal of the European Union. L 276/33.

Ekman I. (2022). Practising the ethics of person-centred care balancing ethical conviction and moral obligations. Nursing philosophy : an international journal for healthcare professionals, 23(3), e12382. https://doi.org/10.1111/nup.12382

Festing, M. F., & Altman, D. G. (2002). Guidelines for the design and statistical analysis of experiments using laboratory animals. ILAR journal, 43(4), 244-258.

Fox, M. (2024). Principles Of Veterinary Bioethics. https://drfoxonehealth.com/post/principles-of-veterinary-bioethics/ 

Franco, N. H. (2013). Animal experiments in biomedical research: a historical perspective. Animals, 3(1), 238-273.

Fraser, D. (2008). Understanding animal welfare. Acta Veterinaria Scandinavica, 50(Suppl 1), S1.

Gjerris, M., Kornum, A., Röcklinsberg, H., & Sørensen, D. B. (Eds.). (2023). Biotech Animals in Research: Ethical and Regulatory Aspects. CRC Press.

Hiršinger, M., Vitković, I., & Kelam, I. (2023). Bioethical Sensibility Towards the Status of Animals and Their Rights. Pannoniana, 7(1), 101-123.

Hopwood, C. J., Bleidorn, W., Schwaba, T., & Chen, S. (2020). Health, environmental, and animal rights motives for vegetarian eating. PloS one, 15(4), e0230609.

Jindal, D., Vaishanavi, & Singh, M. (2023). Ethical Issues in Animal Cell Culture. In Animal Cell Culture: Principles and Practice (pp. 305-316). Cham: Springer International Publishing.

Kabene, S., & Baadel, S. (2019). Bioethics: a look at animal testing in medicine and cosmetics in the UK. Journal of medical ethics and history of medicine, 12.

Kimera, S. I., & Mlangwa, J. E. (2015). Veterinary ethics. Encyclopedia of global bioethics, 1-12.

Kuhse, H., & Singer, P. (2009). What is bioethics? A historical introduction. A companion to bioethics, 1-11.

Kurihara, C., Inoue, K., Kai, H., Suzuki, K., Saeki, H., Funabashi, Y., … & Imamura, K. (2023). Our “WMA declaration of Helsinki”: opinions and proposals from patient and public for research ethics. In Ethical Innovation for Global Health: Pandemic, Democracy and Ethics in Research (pp. 243-269). Singapore: Springer Nature Singapore.

Marie, M., Edwards, S., Gandini, G., Reiss, M., & Von Borell, E. (2005). Animal Bioethics. The Netherlands: Wageningen Academic Publishers.

Meetoo, D. (2009). Nanotechnology: is there a need for ethical principles?. British Journal of Nursing, 18(20), 1264-1268.

McCormick, Τ. (2018). Principles of Bioethics. Faculty, Bioethics & Humanities
University of Washington.

NHRMC (2024). The 3Rs – Replacement, Reduction and Refinement. https://www.nhmrc.gov.au/research-policy/ethics/animal-ethics/3rs

Quain, A., Ward, M. P., & Mullan, S. (2021). Ethical challenges posed by advanced veterinary care in companion animal veterinary practice. Animals, 11(11), 3010.

Simmonds, R. C. (2017). Bioethics and animal use in programs of research, teaching, and testing. Management of animal care and use programs in research, education, and testing, 35-62.

Singer, M., & Akhtar, A. (2024). With What Should We Replace Nonhuman Animals in Biomedical Research Protocols?. AMA Journal of Ethics, 26(9), 701-708.

Smith, A. J., Clutton, R. E., Lilley, E., Hansen, K. E. A., & Brattelid, T. (2018). PREPARE: guidelines for planning animal research and testing. Laboratory animals, 52(2), 135-141.

Tadich, T., & Tarazona, A. M. (2023). Replacement, Reduction and Refinement: Ethical Considerations in the Current Applications of the 3Rs. Handbook of Bioethical Decisions. Volume I: Decisions at the Bench, 667-683.

Tai, M. C. T. (2020). The impact of artificial intelligence on human society and bioethics. Tzu chi medical journal, 32(4), 339-343.

ten Have, H., & Patrão Neves, M. D. C. (2021). Biocentrism (See Anthropocentrism; Ecocentrism; Environmental Ethics; Zoocentrism). In Dictionary of Global Bioethics (pp. 159-159). Cham: Springer International Publishing.

Uliana, D., de Carvalho, D., D’Agostini, F. M., Steffani, J. A., & Bonamigo, E. L. (2019). Perception on bioethics and animal welfare by veterinarians. Brazilian Journal of Veterinary Medicine, 41(1), e101619-e101619.

Vaughn, L. (2013). Bioethics: Principles, issues, and cases (p. 832). New York: Oxford University Press.

Veatch, R. M. (2007). How many principles for bioethics. Principles of health care ethics, 2, 43-50.

Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία

Γιαννούλη, Α. (χ.χ.). «Ηθική προσέγγιση της χρησιμοποίησης πειραματόζωων στην έρευνα». ΔΟΠ – ΜΒΑ, 14, ΕΕΔΕ-Πάτρα.

Μαραζιώτη, Α. (χ.χ.). «Ζωϊκά Πρότυπα Νόσων στην Βιοϊατρική Έρευνα». Εργαστήριο Μοριακής Καρκινογένεσης Αναπνευστικού.

Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμ. 56 (2013). Προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία 2010/63/ΕE του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 22ας Σεπτεμβρίου 2010 (L 276/33/20.10.2010) «σχετικά με την προστασία των ζώων που χρησιμοποιούνται για επιστημονικούς σκοπούς». Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας. Αρ. Φύλλου 106.