Απεξάρτηση: Στεγνά προγράμματα και προγράμματα με υποκατάστατα

Αγγελική Νικολέτου

Εννοιολογικοί προσδιορισμοί 

Σύμφωνα με τον όρο εξαρτημένος, νοείται εκείνος ο οποίος εξαρτάται από το αντικείμενο της εξάρτησής του, όπως για παράδειγμα οι τοξικές ουσίες και δεν μπορεί να τις αποβάλει με τις δικές του δυνάμεις. Τα συμπτώματα της εξάρτησης ποικίλουν καθώς κάποιες ουσίες προκαλούν ψυχική εξάρτηση κι άλλες σωματική. Συνήθως η σωματική εξάρτηση {ρίγη, ζάλη, εμετός} διαρκεί για ένα μικρό χρονικό διάστημα ενώ η ψυχική είναι εκείνη που δυσκολεύει περισσότερο . Τα εξαρτημένα άτομα αντιμετωπίζονται ως άτομα που έχουν ανάγκη υποστήριξης και θεραπείας, έτσι ώστε να αποφεύγεται ο στιγματισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός τους. 

Πριν την απεξάρτηση παρατηρούνται 3 στάδια. Στο πρώτο ο εξαρτημένος θεωρεί ότι δεν υφίσταται πρόβλημα και ανά πάσα στιγμή μπορεί να διακόψει την χρήση της ουσίας. Στο δεύτερο στάδιο, αποδέχεται το πρόβλημα και στο τρίτο συνειδητοποιεί τις βλαβερές και καταστρεπτικές συνέπειες στην υγεία και στην κοινωνική του ζωή. Οι βασικοί τύποι θεραπείας-απεξάρτησης είναι δύο: τα στεγνά προγράμματα και τα προγράμματα με υποκατάστατα. Εδώ, πρέπει να καταστεί σαφές πως η συμμετοχή σε ένα πρόγραμμα απεξάρτησης οφείλει να γίνεται με την πλήρη θέληση και συμμετοχή του ωφελούμενου. ‘Η ψυχική απεξάρτηση δεν μπορεί να επιτευχθεί με αναγκαστική θεραπεία’ 

Ως θεραπευτικό πρόγραμμα ορίζεται η υπηρεσία η οποία παρέχει θεραπεία και υποστήριξη σε άτομα που αντιμετωπίζουν δυσκολίες σε συνάρτηση με τις τοξικές ουσίες και έχουν ως στόχο την βελτίωση της ψυχικής, σωματικής και κοινωνικής τους κατάστασης. Τα θεραπευτικά προγράμματα μπορεί να βασίζονται σε δομές που είναι ιατρικές ή μη ιατρικές, δημόσιες και ιδιωτικές. Αποτελούν δηλαδή παρεμβάσεις οι οποίες αποσκοπούν στην μείωση της βλάβης. Τα προγράμματα είναι δύο: τα στεγνά θεραπευτικά και η θεραπεία με υποκατάστατα. 

Στεγνά προγράμματα 

Στα στεγνά προγράμματα απεξάρτησης δεν χρησιμοποιούνται υποκατάστατες ουσίες και στοχεύουν στην ριζική απεξάρτηση του ατόμου. Τα πρώτα στεγνά προγράμματα εμφανίστηκαν περίπου το 1958 στις ΗΠΑ από τον Αμερικανό Charles E.Dederich. Στην οργάνωση αυτή η κοινότητα αποτελούνταν από πρώην τοξικομανείς που ζούσαν και αγωνίζονταν μαζί με σκοπό την δημιουργία μιας νέας ζωής απαλλαγμένη από τα ναρκωτικά. Σύμφωνα με πληροφορίες, αυτές οι κοινότητες δεν διοικούνταν από επαγγελματίες υγείας και ειδικούς παρά μόνο από πρώην τοξικομανείς που είχαν ολοκληρώσει με επιτυχία το ίδιο πρόγραμμα. Το 1991 όλες οι λειτουργίες του προγράμματος διακόπηκαν καθώς η διοίκηση θεωρήθηκε υπεύθυνη για μια σειρά εγκληματικών πράξεων και απάνθρωπων πρακτικών. 

Στην Ελλάδα, η πρώτη θεραπευτική κοινότητα δημιουργήθηκε το 1983 στην Σίνδο της Θεσσαλονίκης, ονομαζόμενη ως ‘Ιθάκη’ και αργότερα ως ‘ΚΕΘΕΑ’. Τα θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ στοχεύουν στην πλήρη και σταθερή αποχή του ατόμου από τις ουσίες και την μελλοντική κοινωνική του επανένταξη. Ακολουθούν ψυχοκοινωνική φιλοσοφία, παρέχουν δηλαδή προγράμματα συμβουλευτικής υποστήριξης για τους ωφελούμενους και τις οικογένειές τους και φροντίζουν για θέματα υγείας και νομικές εκκρεμότητες. Όλα τα προγράμματα παρέχονται δωρεάν και δεν χορηγούν φαρμακευτικές ή υποκατάστατες ουσίες για την αντιμετώπιση της εξάρτησης. Η θεραπευτική διαδικασία δεν εμπλέκει μόνο το ίδιο το άτομο αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό του περίγυρο. Η προσέγγιση που ακολουθείται είναι ουμανιστική. Ο ωφελούμενος δηλαδή αντιμετωπίζεται ως φορέας δικαιωμάτων και όχι ως φορέας προβλημάτων και ασθενής που υποβάλλεται παθητικά σε θεραπεία. Η θεραπεία εστιάζει στην ενδυνάμωση των θετικών σημείων του ατόμου και παρέχει το ελεύθερο δικαίωμα στον θεραπευμένο να διακόψει την συμμετοχή του όποτε το επιθυμεί. Στα στεγνά προγράμματα το άτομο αποκόβεται τελείως από την ουσία και έχει την επιλογή να βρίσκεται είτε σε ανοιχτό είτε σε κλειστό περιβάλλον. Στο πρώτο, ο θεραπευόμενος μένει σπίτι του, εργάζεται και παράλληλα παρακολουθεί το πρόγραμμα. Στην δεύτερη περίπτωση, μένει στην κοινότητα με δική του επιθυμία και μπορεί να αποχωρήσει όποτε θέλει. Η ένταξη και η θεραπεία σε στεγνά προγράμματα ενδείκνυται για όλα τα εξαρτημένα άτομα, πριν ζητήσουν βοήθεια από κάποιο πρόγραμμα με υποκατάστατα. 

Προγράμματα με υποκατάστατα 

Στα προγράμματα υποκατάστασης χορηγούνται ουσίες παρόμοιες ή ίδιες με την ουσία που λαμβάνει ο χρήστης. Στόχος των προγραμμάτων αυτών είναι η σταδιακή μείωση της δοσολογίας που χορηγείται ενώ παράλληλα παρέχεται ψυχολογική υποστήριξη στους ωφελούμενους. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για άμεση αποκατάσταση αλλά σταδιακή. Το 1993 ιδρύθηκε ο Ο.Κ.Α.Ν.Α, στο πλαίσιο του οποίου προβλέφθηκε η δημιουργία μονάδων υποκατάστασης. Πρέπει εδώ να επισημανθεί πως για να ενταχθεί κάποιος σε ένα πρόγραμμα υποκατάστασης πρέπει να είναι άνω των 20 ετών και να έχει προηγουμένως ενταχθεί σε κάποιο στεγνό πρόγραμμα. Πολλοί χρήστες δεν καταφέρνουν να απεξαρτηθούν πλήρως από ένα στεγνό πρόγραμμα και χρειάζονται θεραπεία μακράς διαρκείας με υποκατάστατα. Συνήθως οι ουσίες που χορηγούνται είναι η μεθαδόνη και η βουπρενορφίνη. Η μεθαδόνη παρασκευάζεται συνθετικά και χρησιμοποιείται στη θεραπεία υποκατάστασης για άτομα εξαρτημένα από την ηρωίνη, ή άλλα οπιοειδή. Στα θεραπευτικά προγράμματα υποκατάστασης η μεθαδόνη χορηγείται υπό την μορφή πόσιμου διαλύματος (σιρόπι).Η ημερήσια δόση μειώνεται σταδιακά και με αργό ρυθμό έτσι ώστε να μην υπάρξει κίνδυνος εμφάνισης στερητικών συμπτωμάτων. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μη γίνεται χρήση κατασταλτικών ουσιών, όπως είναι το αλκοόλ και τα υπνωτικά χάπια μαζί με μεθαδόνη. Τέτοια χρήση μπορεί να οδηγήσει σε υπερδοσολογία. Η βουπρενορφίνη είναι και αυτή ένα οπιοειδές φάρμακο, όπως και η μεθαδόνη. (“Εξάρτηση από ουσίες: Είναι ασθένεια και απαιτεί θεραπεία”) Χρησιμοποιείται στη θεραπευτική αντιμετώπιση της εξάρτησης από την ηρωίνη. Στα θεραπευτικά προγράμματα υποκατάστασης η βουπρενορφίνη χορηγείται υπό τη μορφή υπογλώσσιας ταμπλέτας. Αν χρησιμοποιεί κάποιος μόνο βουπρενορφίνη, είναι απίθανο να εμφανίσει υπερδοσολογία, ακόμη και αν λάβει αρκετά μεγάλη δόση. Εμφανίζει πολύ λιγότερα στερητικά συμπτώματα από τη μεθαδόνη και για το λόγο αυτό είναι ευκολότερο να αποτοξινωθεί κανείς από αυτήν. Για τον ίδιο λόγο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για όποιους δυσκολεύονται να αποτοξινωθούν από τη μεθαδόνη. Τα φάρμακα αυτά είναι ελεγμένα, χορηγούνται υπό ιατρική παρακολούθηση και παρέχονται δωρεάν. Πρέπει να επισημανθεί πως και στις δύο περιπτώσεις οι δύο αυτές υποκατάστατες ουσίες δεν αρκούν για να βοηθήσουν τον χρήστη να απεξαρτηθεί πλήρως. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητες η επαγγελματική συμβουλευτική, η ιατρική παρακολούθηση και η ψυχοκοινωνική στήριξη των ατόμων. 

Στατιστικά δεδομένα

Στην Ελλάδα, για την στατιστική καταχώρηση των ατόμων που καταφεύγουν σε θεραπεία χρησιμοποιείται ο Δείκτης Αίτησης Θεραπείας {Δ.Α.Θ}.Συγκεκριμένα, αφορά την συστηματική καταγραφή του αριθμού και των χαρακτηριστικών των ατόμων που ζητούν θεραπευτική βοήθεια από τα θεραπευτικά προγράμματα της χώρας. Καταγράφει τον αριθμό, τα κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά των ατόμων και τα χαρακτηριστικά της χρήσης των ατόμων που απευθύνονται στα προγράμματα θεραπείας. Ο ΔΑΘ προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την πορεία του φαινομένου της εξάρτησης στην χώρα, το προφίλ των ατόμων και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτά όπως οι μολυσματικές ασθένειες. Όλα τα στοιχεία συλλέγονται μετά από προσωπική συνέντευξη με τα άτομα , κατόπιν συναίνεσης, στη βάση ανώνυμου ατομικού ερωτηματολογίου στο διάστημα των πρώτων επαφών των ατόμων με την υπηρεσία. (“ΕΚΤΕΠΝ – Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα …”) Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.  του 2018 – 19 περίπου 4.000 άτομα εισήλθαν στα αναγνωρισμένα προγράμματα θεραπείας της χώρας, αριθμός μειωμένος σε σύγκριση με το 2017 και κατά 24% χαμηλότερος σε σύγκριση πριν από μία πενταετία. Το 72% του συνόλου των ατόμων επισήμανε συστηματική χρήση πολλαπλών ουσιών. Όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται και στην ιστοσελίδα του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ αν και το ποσοστό της πολλαπλής χρήσης παραμένει σχετικά σταθερό τα τελευταία χρόνια, το ποσοστό των χρηστών που αναφέρουν χρήση τριών ή και περισσοτέρων ουσιών παρουσιάζει αυξητική τάση την τελευταία 2ετία (2016-2018). Από έτος σε έτος , μειώνεται ο αριθμός των ατόμων που εισέρχονται στην θεραπεία για προβλήματα από οπιοειδή, αλλά αυξάνεται ο αριθμός των ατόμων για προβλήματα από την χρήση κοκαΐνης ή άλλων διεγερτικών. Από το σύνολο των ατόμων, το 73% βρισκόταν σε θεραπεία με υποκατάστατα και το 20% εισήλθε σε κάποιο στεγνό πρόγραμμα. 

Στόχος προγραμμάτων

Όλα τα προγράμματα {στεγνά και με υποκατάστατα} έχουν τους ίδιους στόχους. Απώτερος σκοπός όλων είναι να βοηθούν τα άτομα -που το επιθυμούν- να πετύχουν, να πάρουν την ζωή στα χέρια του και τέλος να απεξαρτηθούν. Όλες αυτές οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις με τα άτομα και τις οικογένειές τους συμβάλλουν στην κινητοποίηση του ωφελούμενου για αλλαγή, ιδίως στα πρώτα στάδια, με την ενθάρρυνση του ατόμου να εμπλακεί στην διαδικασία αλλαγής και αυτοελέγχου. Η παράλληλη παρακολούθηση από επαγγελματίες υγείας, ειδικούς, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς συμβάλει στην καλυτέρευση των οικογενειακών, κοινωνικών και επαγγελματικών σχέσεων του ατόμου. Η πιο σημαντική παράμετρος στην διαδικασία της απεξάρτησης είναι η κοινωνική επανένταξη του ωφελούμενου, η διαδικασία δηλαδή ένταξης στο κοινωνικό περιβάλλον. Η κοινωνική επανένταξη αποτελεί την τελευταία φάση των θεραπευτικών προγραμμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, συν τοις άλλοις, προσφέρονται εκπαίδευση, επαγγελματικός προσανατολισμός και ευκαιρίες επαγγελματικής ενδυνάμωσης. 

Όλα τα προγράμματα με κύριο γνώμονα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ατόμων στοχεύουν στην εξάλειψη του φαινομένου του στιγματισμού. Δυστυχώς, η τοξικοεξάρτηση οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό. Τα άτομα τίθενται στο περιθώριο, αποκλείονται από τα κοινωνικά αγαθά και υπηρεσίες και στιγματίζονται. Με τον στιγματισμό τον οποίο δέχονται, βρίσκουν καταφύγιο μόνο ανάμεσα σε άτομα που ακολουθούν τον ίδιο τρόπο ζωής και αυτό καθιστά δυσκολότερη την απεξάρτηση. 

Επανένταξη

Η διαδικασία της επανένταξης είναι σταδιακή, αργή και αποτελεί το τελευταίο στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας έτσι ώστε το άτομο να έχει τον χρόνο να συνειδητοποιήσει τις αλλαγές που λαμβάνουν μέρος γύρω του και να βιώσει τα συναισθήματα αυτών όπως πραγματικά είναι, χωρίς την λήψη ουσιών. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει το ‘Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας’ ως επανένταξη ορίζεται κάθε κοινωνική παρέμβαση με στόχο την ένταξη πρώην χρηστών τοξικών ουσιών στην κοινότητα. Ουσιαστικά πρόκειται για την εφαρμογή των θεραπευτικών αρχών στην καθημερινότητα με σκοπό την επιτυχή του ενσωμάτωση στην κοινωνία και στο δικό του περιβάλλον. Η επανένταξη χωρίζεται σε 3 τύπους παρεμβάσεων: στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση και την απασχόληση και τέλος με την στέγαση. Παράλληλα παρέχεται συμβουλευτική-ψυχοκοινωνική υποστήριξη

Στην χώρα μας τα προγράμματα κοινωνικής επανένταξης λειτουργούν από τον Οργανισμό Κατά των Ναρκωτικών, το Κέντρο θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής και Θεσσαλονίκης και το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Η προγραμματισμένη διάρκεια των προγραμμάτων επανένταξης είναι περίπου 1 έτος (396 ημέρες). Οι παρεμβάσεις που στοχεύουν στην αναβάθμιση των ακαδημαϊκών, τεχνικών πρακτικών και δεξιοτήτων αυξάνουν τις πιθανότητες εύρεσης εργασίας. Όσον αφορά την εργασιακή απασχόληση, σε αυτά τα προγράμματα λειτουργεί το σύστημα ‘ενδιάμεση αγορά εργασίας’ και προσφέρει στα άτομα συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου σε συνδυασμό με κατάρτιση. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως σε περίπτωση που κάποιος ωφελούμενος έχει νομικές εκκρεμότητες λόγω ποινικών πράξεων, παρέχεται νομική συμβουλευτική υποστήριξη και παρουσία σε δίκη. Το 2018 ο συνολικός αριθμός των ατόμων που δέχτηκαν υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης ανήλθε στα 603 άτομα. Από αυτά, τα 55 άτομα έλαβαν απολυτήριο Γυμνασίου/Λυκείου, 2 άτομα εισήχθησαν σε ΑΕΙ/ΤΕΙ και 40 άτομα παρακολούθησαν προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης. 

Σε όλα τα Κέντρα Επανένταξης παρέχονται μεταθεραπευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες, ονομαζόμενες ως follow up. Τα συγκεκριμένα προγράμματα έχουν διάρκεια 6 ως 24 μήνες και παρέχουν στον θεραπευμένο την δυνατότητα να βιώσει σταδιακά την αποδέσμευση από το θεραπευτικό πλαίσιο και να αντιληφθεί την αλλαγή που συνέβη στην ζωή του.

TrueMed-ForLivingMore

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• ΕΚΤΕΠΝ: Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα ναρκωτικά, αποκατάσταση και κοινωνική επανένταξη απεξαρτημένων και υπό απεξάρτηση ατόμων, https://www.ektepn.gr/activities/interventions/apokatastasi-kai-koinoniki-epanentaxi-apexartimenon-kai-ypo 

• Ετήσια Έκθεση 2019: Η κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών στην Ελλάδα, Στατιστικά Δεδομένα 2019, ΕΚΤΕΠΝ – Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά – ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2019: Η κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών στην Ελλάδα ΕΚΤΕΠΝ (ektepn.gr) 

ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2019_ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ.pdf (ektepn.gr) 

• Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών {Ο.Κ.Α.Ν.Α}, Ουσίες υποκατάστασης, https://www.okana.gr/el/services/therapeia/oysies-ypokatastasis 

• Χάιδου, Ανθοζωή, (2016), Ναρκωτικά, Νομική Βιβλιοθήκη, σελίδες 121-131 

https://www.apexarthsh.gr/el/page/6-epanentaxh,-diadikasia-epanentaxhs