Χρήση και εξάρτηση

Αγγελική Νικολέτου

Εννοιολογικοί προσδιορισμοί

Ο καθημερινός τρόπος ζωής και δράσης οδηγούν πολλές φορές τους ανθρώπους σε διάφορες εξαρτήσεις. Το αντικείμενο της εξάρτησης μπορεί να είναι οτιδήποτε δημιουργεί στο άτομο της αίσθηση της αδυναμίας, αλλά και οτιδήποτε δίνει την δυνατότητα εγκαθίδρυσης μίας σχέσης κυριαρχίας πάνω στο ίδιο το άτομο και το αντικείμενο της εξάρτησης. Σύμφωνα με τον τελευταίο νόμο για τα ναρκωτικά που τέθηκε σε ισχύ στις 14 Φεβρουαρίου 2013 ως εξάρτηση νοείται μια ‘κατάσταση ψυχική είτε σωματική, που εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της επίδρασης μιας ουσίας σε έναν ζωντανό οργανισμό και χαρακτηρίζεται από μια ποικιλία εκδηλώσεων, μέσα στις οποίες περιλαμβάνεται πάντοτε η διάθεση για την συνέχιση λήψης της ουσίας με σκοπό την εκδήλωση των ψυχοδραστικών ενεργειών της ή την αποφυγή δυσάρεστων συμπτωμάτων, που μπορεί να εκδηλωθούν όταν δεν ληφθεί. Ο οργανισμός ΄ΚΕΘΕΑ΄{Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων} ορίζει την εξάρτηση ως ‘έντονη προσήλωση του ατόμου προς το αντικείμενο της εξάρτησης, όποιο και αν είναι αυτό’.Στην πραγματικότητα σήμερα ως εθισμός-εξάρτηση νοείται κάθε συνήθεια του ατόμου που ξεπερνάει το μέτρο. Το άτομο τις περισσότερες φορές ενώ κατανοεί την επίδρασή της, δυσκολέυεται να την μειώσει-κατευνάσει ή ακόμη και να της δώσει ένα τέλος. Πρέπει να καταστεί σαφές πως η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών μπορεί να είναι απλή, δοκιμαστική ή περιστασιακή και οπωσδήποτε δεν οδηγεί πάντοτε στην εξάρτηση. Δηλαδή, στην πρώτη περίπτωση, το άτομο δοκιμάζει για πρώτη φορά στη ζωή του μια ουσία, ενώ στην δεύτερη περίπτωση επιλέγει σε συγκεκριμένες περιστάσεις να κάνει χρήση της ουσίας, χωρίς να σημαίνει ότι αυτά τα δύο είδη χρήσης μπορεί να οδηγήσουν στην εξάρτηση. 

Μορφές εξαρτήσεων:

Η αλήθεια είναι πως οι περισσότεροι θεωρούμε πως η εξάρτησή είναι πιθανή μόνο στα ναρκωτικά και το αλκοόλ, ωστόσο έρευνες έχουν αποδείξει ότι οι μορφές των εξαρτήσεων καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα καθώς είναι δυνατόν να εκδηλωθούν στον τζόγο, στο φαγητό, στο κάπνισμα, στα τυχερά παιχνίδια, στο διαδίκτυο, στον υπολογιστή, στην ερωτική επαφή, στο κινητό ακόμα και σε πρόσωπα . Ωστόσο, η εξάρτηση στις ‘τοξικές’ {παράνομες εξαρτησιογόγες} ουσίες έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των περισσότερων ερευνητών καθώς η παρουσίαση των συμπτωμάτων είναι άμεση και επικινδυνότερη. 

Ερευνητικά δεδομένα

Έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στις ΗΠΑ υποδεικνύουν πως το 51% των νέων ηλικίας 18 ετών έχουν κάνει χρήση κάποιου ναρκωτικού, τουλάχιστον μια φορά στην ζωή τους, το 46% έχει κάνει χρήση μαριχουάνας, ενώ ένα 10% έχει προχωρήσει στην χρήση πιο σκληρών ναρκωτικών όπως η ηρωίνη. Στην Ελλάδα, η χρήση της μαριχουάνας παραμένει η πιο δημοφιλής καθώς 2 στους 10 εφήβους έχουν κάνει χρήση μέχρι την ηλικία των 18 ετών. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα ευρήματα της πρόσφατης επιστημονικής έρευνας του ΕΠΙΨΥ με τίτλο «Πανελλήνια έρευνα στο μαθητικό πληθυσμό για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες εξαρτητικές συμπεριφορές» αποδείχθηκε ότι ένας στους έντεκα μαθητές (9,1%) αναφέρει χρήση κάνναβης έστω και μία φορά σε όλη τους τη ζωή. Οι μισοί εξ αυτών (4,6%) επανέλαβαν τη χρήση της ουσίας. Σε ποσοστά κάτω του 10% αναφέρουν οι μαθητές εύκολη πρόσβαση σε ουσίες όπως η κοκαΐνη, η ηρωίνη, η έκσταση, οι αμφεταμίνες ή οι μεθαμφεταμίνες.

Συμπτώματα εξάρτησης:

Όπως είπαμε παραπάνω η χρήση μπορεί να είναι μοναδική ή και περιστασιακή και σε καμία περίπτωση δεν οδηγεί πάντοτε σε εξάρτηση. Μέχρι το 1964 η έννοια της ‘εξάρτησης’ περιγράφονταν με τον όρο «Εθισμός», ο οποίος όμως αντικαταστάθηκε τότε με τον όρο «Εξάρτηση» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Σύμφωνα με το DSM-IV (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών), αν πληρούνται τουλάχιστον τρία από τα παρακάτω κριτήρια για διάστημα 12 μηνών, τότε μπορούμε να μιλάμε για εξάρτηση. Τα συμπτώματα ποικίλουν και δεν εκδηλώνονται σε όλους όλα και με την ίδια ένταση. Τα συμπτώματα είναι συνήθως τα ακόλουθα: 

• Ανοχή: Με την λήψη της ίδιας ουσίας το αναμενόμενο αποτέλεσμα δεν επιτυγχάνεται γ ’αυτό και ο χρήστης νιώθει την ανάγκη ότι πρέπει να λαμβάνει όλο και μεγαλύτερη ποσότητα από αυτή την ουσία.
• Στερητικό σύνδρομο: Σωματικά συμπτώματα όπως η ρίγη, ζάλη, ναυτία, εμετός ακόμα και διαταραχές στο γαστρικό και αναπνευστικό σύστημα.
• Συνέχιση της χρήσης: Το άτομο ακόμα και αν γνωρίζει τα καταστροφικά αποτελέσματα της χρήσης, συνεχίζει ανεξαρτήτων των συνεπειών.
• Παραμέληση κοινωνικής ζωής: Συγκρούσεις με την οικογένεια ή την δουλειά και το σχολείο καθώς και με τον οικογενειακό και φιλικό κύκλο.
• Ανικανότητα ελέγχου: Το άτομο αδυνατεί να ελέγξει την χρήση ή την συμπεριφορά του ή ακόμα και να διακόψει την χρήση της ουσίας. 
• Συχνότερη χρήση:  Χρήση ουσιών πιο συχνή και σε μεγαλύτερες δόσεις από ότι σχεδιάζεται.

Τέλος, η ψυχική εξάρτηση είναι εκείνη που δυσκολεύει περισσότερο τα άτομα να απεξαρτητοποιηθούν καθώς απαιτεί πολύ περισσότερο χρόνο για να αντιμετωπιστεί. Η σωματική εξάρτηση, αργά ή γρήγορα, μετά από λίγες μέρες θα περάσει. Το σημαντικότερο πρόβλημα είναι η ψυχολογική εξάρτηση, τα ψυχολογικά κενά δηλαδή, που ο χρήστης προσπαθεί να καλύψει μέσω της εξάρτησης. Το άτομο δεν μπορεί να φανταστεί την ζωή του δίχως την χρήση της και θεωρεί πως μόνο με αυτή μπορεί να ανταπεξέρθει στις ανάγκες της καθημερινής ζωής. Σχεδόν όλες οι εξαρτησιογόνες ουσίες προκαλούν ψυχική εξάρτηση, ενώ σωματική ορισμένες.

Συνέπειες εξαρτήσεων στην κοινωνική, οικονομική και επαγγελματική ζωή των ατόμων

Η χρήση και η εξάρτηση επιφέρουν πολλές και διαφορετικές συνέπειες στην ζωή των ατόμων. Αρχικά, με την χρήση τοξικών ουσιών επέρχεται βλάβη στην υγεία του ατόμου, τόσο σωματική, όσο και ψυχική. Λέγεται, πως η συστηματική χρήση των νέων φθηνών ναρκωτικών μειώνουν κατά κανόνα το προσδόκιμο όριο επιβίωσης των ατόμων, δημιουργούν ανεπανόρθωτες βλάβες που μπορεί να είναι ακόμη και θανατηφόρες για τον χρήστη. Επίσης, πολλοί χρήστες είναι αναγκασμένοι να κάνουν χρήση σε εξωτερικούς χώρους και να χρησιμοποιούν πολλές φορές τις ίδιες σύριγγες με αποτέλεσμα να εκθέτουν ακόμη περισσότερο σε κίνδυνο την σωματική τους ακεραιότητα. Οι γενικές λοιμώξεις όπως η ηπατίτιδα, η σηψαιμία και ο τέτανος προκαλούνται από άγνοια ή αδυναμία τήρησης των κανόνων υγιεινής κυρίως όταν γίνεται χρήση με ενέσεις.

Σε κοινωνικό επίπεδο, η εξάρτηση οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό. Λόγω της κοινωνικής προκατάληψης τα άτομα στιγματίζονται και οδηγούνται στο κοινωνικό περιθώριο. Τα άτομα τις περισσότερες φορές αποκλείονται από τα κοινωνικά αγαθά και υπηρεσίες και στερούνται βασικά δικαιώματα, που όλοι οφείλουν να απολαμβάνουν βάσει νόμου. Δυστυχώς, πολλές φορές σε ένα εξαρτημένο άτομο αποδίδονται ιδιότητες και χαρακτηρισμοί -πέραν του βασικού αιτίου που οδήγησε στον στιγματισμό τους- παραδείγματος χάριν ότι αποτελούν κίνδυνο για διάπραξη εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας. Λόγω του στιγματισμού και της κοινωνικής περιθωριοποίησης, βρίσκουν καταφύγιο μόνο ανάμεσα σε άτομα τα οποία ακολουθούν τον ίδιο τρόπο ζωής. 

Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα τα άτομα να αποξενώνονται από το οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον και πολλές φορές να εγκαταλείπουν ή να τους διώχνουν από την εργασία τους. Η ανεργία επιδεινώνει την οικονομική τους κατάσταση και έτσι καταπίπτουν κοινωνικά. 

Πρόληψη και αντιμετώπιση των εξαρτήσεων:

1} Σχολείο 

Το σχολείο, αποτελώντας έναν από τους κυριότερους φορείς κοινωνικοποίησης των παιδιών, σε συνεργασία με ειδικούς οφείλουν να σχεδιάζουν και να εφαρμόζουν προγράμματα πρόληψης και αγωγής υγείας και να ενημερώνουν τόσο τα παιδιά και τις οικογένειές τους σχετικά με τους επικείμενους κινδύνους. Με αυτό τον τρόπο θα επιτευχθεί καλύτερη κατανόηση του φαινομένου των εξαρτήσεων, η σταδιακή μείωση τα χρήσης και αργότερα και της εξάρτησης. 

2} Οικογένεια

Ο ρόλος της οικογένειας είναι διττός. Από την μία συμβάλλει στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του παιδιού και από την άλλη, οφείλει να βοηθά τα μέλη της να αντιμετωπίζουν και να ξεπερνούν οποιεσδήποτε δυσκολίες. Ειδικότερα, η οικογένεια αποτελεί τον καθοριστικής σημασίας φορέα, τόσο για την επιβίωση, όσο και για τη συναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου κατά την παιδική του ηλικία. Σε κάθε περίπτωση αν η οικογένεια αντιληφθεί πως ένα μέλος της είναι εξαρτημένο σε κάτι, μπορεί να απευθυνθεί στους κατάλληλους φορείς και να προχωρήσουν μαζί στην αντιμετώπιση της κατάστασης. {Βλ. στο τέλος του κειμένου}

3 }Θεραπευτική παρέμβαση

Η αντιμετώπιση των εξαρτήσεων δεν είναι πάντοτε εύκολη. Η κατάλληλη παρέμβαση οφείλει να γίνεται από ψυχολόγους, θεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς και επαγγελματίες κοινωνικής φροντίδας και υγείας που θα βοηθήσουν τα άτομα να ξεφύγουν από τον φαύλο κύκλο που έχουν πέσει. Σχεδόν όλα τα προγράμματα στην Ελλάδα παρέχονται δωρεάν και βοηθούν τόσο τα εξαρτημένα άτομα, όσο και την οικογένεια αυτών με την κατάλληλη ενημέρωσή τους. Οι ειδικοί έρχονται σε επαφή με τα άτομα και με την κατάλληλη ψυχοκοινωνική παρέμβαση, τους βοηθούν να σταθούν στα ποδιά τους, να αισθανθούν ικανά για οτιδήποτε θέλουν να καταφέρουν και να ενδυναμώσουν τα δυνατά τους σημεία. Οι ειδικοί είναι εκείνοι που θα έρθουν σε επαφή με την εκάστοτε περίπτωση και θα προτείνουν την κατάλληλη θεραπεία σε κάποιο ιδρυματικό περιβάλλον, είτε σε μια διαπροσωπική, οικογενειακή ή ομαδική θεραπεία. Οι παρεμβάσεις που χρησιμοποιούνται ευρέως είναι: η κινητοποίηση για αλλαγή, ιδίως στα πρώτα στάδια με την ενθάρρυνση του χρήστη να εμπλακεί στην διαδικασία της αλλαγής και η συμπεριφορική-γνωσιακή προσέγγιση με άτομα και ζεύγη χρηστών. Η προσέγγιση αυτή περιλαμβάνει την εξάσκηση του ατόμου στην επαγρύπνηση για την διατήρηση της αλλαγής και σε δεξιότητες πρόληψης και αντιμετώπισης τυχόν υποτροπών. Στην Ελλάδα, οι εργαζόμενοι στους φορείς πρόληψης και θεραπείας της υγείας από τις εξαρτήσεις εστιάζουν και στις οικογένειες των χρηστών και στην φροντίδα των παιδιών όταν οι απεξαρτώμενοι είναι γονείς, στην εξασφάλιση της πρόσβασης τους σε υπηρεσίες υγείας και στην ένταξή τους στην απασχόληση και στην κοινωνία.

Οργανισμός ΚΕΘΕΑ

Το ΚΕΘΕΑ από το 1983 παρέχει το μεγαλύτερο δίκτυο υπηρεσιών απεξάρτησης και κοινωνικής επανένταξης στην χώρα μας και αποτελεί μέλος του Οικονομικού Συμβουλίου του ΟΗΕ σε θέματα ναρκωτικών. Στόχος του οργανισμού είναι η ψυχοκοινωνική υποστήριξη ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, όπως οι εξαρτημένοι χρήστες τοξικών ουσιών, αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα της χρήσης και της εξάρτησης δίχως την χορήγηση υποκατάστατων. Στοχεύει στις ρίζες των προβλημάτων, υποστηρίζει ολοκληρωμένα τον άνθρωπο και τον εμπλέκει ενεργητικά στη διαδικασία της προσωπικής του αλλαγής. Όλα τα προγράμματα απεξάρτησης, κάθε μορφής, παρέχονται στους ωφελούμενους δωρεάν με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και τις αρχές δεοντολογίας.

Οργανισμός ΟΚΑΝΑ

Ο Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ) παρέχει επίσης ένα ευρύ πλαίσιο υπηρεσιών στον τομέα των εξαρτήσεων, των εξαρτητικών συμπεριφορών και του εθισμού στην Ελλάδα. Κύριοι πυλώνες δραστηριοποίησης του ΟΚΑΝΑ είναι η πρόληψη, η θεραπεία, η μείωση της βλάβης, η άμεση πρόσβαση στο πρόβλημα και η κοινωνική επανένταξη των ωφελούμενων. Παράλληλα ο ΟΚΑΝΑ στοχεύει στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και την από-στιγματοποίηση των ουσιοεξαρτημένων. Κάποιες από τις υπηρεσίες που παρέχει ο ΟΚΑΝΑ είναι η θεραπεία εξαρτημένων ατόμων, η επανένταξη των ατόμων και τα προγράμματα πρόληψης των εξαρτήσεων. 

Σε κάθε περίπτωση, αν εσείς ή κάποιος που γνωρίζετε χρειάζεται βοήθεια μπορείτε να απευθυνθείτε στις παρακάτω γραμμές τηλεφωνίας 

Τηλεφωνικές γραμμές βοήθειας για τις εξαρτήσεις:

• Γραμμή βοήθειας για τις εξαρτήσεις του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕ.Θ.Ε.Α.) 1145
• Γραμμή Βοήθειας για τον τζόγο του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕ.Θ.Ε.Α.) 1114
• Ανοιχτή Τηλεφωνική Γραμμή SOS Του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.) 1031
• Ανοιχτή Γραμμή Μονάδα Απεξάρτησης 18 Άνω του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής (Ψ.Ν.Α.) 210-3617089
• ΓΡΑΜΜΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΦΗΒΩΝ ΚΑΙ ΓΟΝΕΩΝ 116111 

TrueMed-ForLivingMore

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.) Washington, DC: Author 
• Καλλινάκη, Θεανώ, (2011),Εισαγωγή στην πρακτική και θεωρία της κοινωνικής εργασίας, Τόπος, σελίδα 28 
• ΚΕΘΕΑ, (2018) ,Τι είναι εξάρτηση; , https://www.kethea.gr/faq/einai-eksartisi/ 
• ΟΚΑΝΑ, https://www.okana.gr/el/ypiresies 
• Χάιδου, Ανθοζωή, (2016), Ναρκωτικά, Νομική Βιβλιοθήκη, σελίδες 50-56 

• http://www.opengov.gr/ministryofjustice/wp-content/uploads/downloads/2012/10/aitiologiki-ekthesi.pdf 
• https://www.researchgate.net/publication/250189996_William_D_Countryman_1920-2005 
• https://www.psychologos-giannopoulou.gr/psychotherapeia/sygxrones-morfes-eksartisevn/