Μητροτητα και Διπολικη διαταραχη: Προκλησεις στην ασκηση του γονεϊκού ρολου και ζητηματα γονικης μεριμνας

Κοτιανίδου Α. Νικολέτα

Σχέση μητέρας – παιδιού & διπολική διαταραχή 

Η ψυχική υγεία του κάθε ατόμου ή αντίστοιχα η απουσία της, επηρεάζει διάφορες πτυχές της λειτουργικότητάς του. Η διπολική διαταραχή χαρακτηρίζεται από έντονες εναλλαγές διάθεσης, όπως επεισόδια μανίας ή υπομανίας, έως βαθιά και καταθλιπτικά επεισόδια. Τα άτομα βιώνουν τόσο επεισόδια μανίας, όπως υπερβολική ενέργεια, χαρά, συναίσθημα ευφορίας, μειωμένη ανάγκη για ύπνο και μειωμένες κοινωνικά και ηθικά αναστολές, όσο και σοβαρά επεισόδια κατάθλιψης. Κινούνται ανάμεσα σε αυτά τα δύο δίπολα, μανίας και κατάθλιψης. Ποτέ δυο άνθρωποι με διπολική διαταραχή δεν βιώνουν την ίδια εμπειρία. 

Ωστόσο, αυτή η κατάσταση δύναται να επηρεάσει την καθημερινότητα μιας μητέρας, την αλληλεπίδρασή με το παιδί της και την ικανότητά της να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του. Επομένως, εμπίπτει στον προβληματισμό όλων, εάν άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας έχουν την δυνατότητα να ασκήσουν «σωστά» το γονεϊκό τους ρόλο.

Ως γονική μέριμνα ορίζονται αποφάσεις που λαμβάνουν οι γονείς και σχετίζονται με προσωπικά θέματα η την περιουσία του τέκνου. Συγκεκριμένα, είναι καθήκον και  δικαίωμα το γονέων να επιμελούνται το πρόσωπο του παιδιού τους, να διαχειρίζονται την περιουσία του και να το εκπροσωπούν σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη που αφορούν το πρόσωπό του ή την περιουσία του. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως και οι δύο γονείς, είναι ενήμεροι για διάφορα προβλήματα που ανακύπτουν, συζητώντας και καταλήγοντας σε μια απόφαση, έχοντας πάντοτε ως γνώμονα το συμφέρον του παιδιού τους. 

Ωστόσο, η γονική μέριμνα σύμφωνα με τον νόμο δεν είναι έννοια ταυτόσημη με τη γονεϊκή φροντίδα, την ικανότητα δηλαδή που επιδεικνύει ένας ενήλικας να προστατεύει, να αγαπά και να φροντίζει το παιδί του, ώστε αυτό να ανατραφεί και να διαπαιδαγωγηθεί σωστά , ώστε να εξελιχθεί σε έναν υγιή και ισορροπημένο ενήλικα. 

Η μητρότητα είναι μια από τις πιο απαιτητικές και ταυτόχρονα όμορφες εμπειρίες στη ζωή μιας γυναίκας. Ωστόσο, για τις μητέρες που πάσχουν από ψυχική νόσο και συγκεκριμένα από  διπολική διαταραχή, ο ίδιος ο ρόλος είναι αρκετά απαιτητικός, καθώς η διπολική συναισθηματική διαταραχή συνδέεται με πολλές δυσεπίλυτες καταστάσεις που μπορεί να αμφισβητήσουν τη γονεϊκή ικανότητα. 

Η μητρότητα είναι ένα κομμάτι που μπορεί να επαναπροσδιορίσει την ύπαρξή τους μέσα από το ρόλο τους ως μητέρες και όχι μέσα από την ίδια διαταραχή και το στίγμα που τις συνοδεύει. Η γονεϊκή ικανότητα των μητέρων με διπολική διαταραχή ποικίλλει και σχετίζεται με πολλούς παράγοντες. Αρχικά, η ίδια η διαταραχή και ο τρόπος που εκδηλώνεται, όπως η συχνότητα των επεισοδίων και η βαρύτητα που έχει για το ίδιο το άτομο, ο τύπος διαταραχής (Ι ή ΙΙ) και διάφορα χαρακτηριστικά από το περιβάλλον της μητέρας, όπως ατομικό και οικογενειακό περιβάλλον, ύπαρξη ή μη υποστηρικτικού περιβάλλοντος ε συνθήκες διαβίωσης, κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που βοηθούν στην κατανόηση των δυνατοτήτων της θεραπείας και στην αξιολόγηση της γονεϊκής ικανότητας της μητέρας. Μεγάλη σημασία έχει ο βαθμός εναισθησίας της μητέρας όπως επίσης και η συχνότητα των υποτροπών.

Η οικογένεια ενός διπολικού οφείλει να έχει κατανόηση και υπομονή, καθώς πρόκειται για μια ασθένεια που δεν την επιλέγει. Από την άλλη, τα παιδιά της διπολικής μητέρας, συχνά θα νιώσουν συμπτώματα εξουθένωσης από τα μανιακά της επεισόδια, η την υπερβολική χαρά της και ενθουσιασμό για τη ζωή. Αντίστοιχά, στην παιδική ηλικία πιθανόν να «φοβηθούν» για τις ημέρες που βιώνει την κατάθλιψη της. Γι’ αυτό το λόγο είναι που σημαντικό από πολύ μικρή ηλικία όλο το σύστημα της οικογένειας να λαμβάνει τη κατάλληλη ψυχοεκπαίδευση για τη διαχείριση της διπολικότητας, να αναγνωρίζει και να κατανοεί τα συμπτώματα, όπως επίσης και πως να διαχειριστεί διάφορες στρεσογόνες καταστάσεις.

Η ανατροφή ενός παιδιού απαιτεί συνέπεια και συναισθηματική σταθερότητα, κάτι που μπορεί να είναι δύσκολο για τις μητέρες με διπολική διαταραχή. Πολλές φορές η παρουσία της ψυχικής νόσου επηρεάζει τη μητέρα που έχει το ρόλο του φροντιστή να αντιληφθεί και να ερμηνεύσει τις σκέψεις και τα συναισθήματα του παιδιού. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ποιότητα της σχέσης μητέρας –  βρέφους να επηρεάζεται αρνητικά η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού  να τίθεται σε κίνδυνο η ασφάλειά του. 

Κατά τη διάρκεια των επεισοδίων μανίας τα συμπτώματα είναι τα εξής: 

• Δυσκολία στη μητέρα να επιβάλλει όρια στο παιδί 
• Συναισθηματικές διακυμάνσεις 
• Διαταραχές συμπεριφοράς (επιθετική συμπεριφορά είτε λεκτική ψυχολογική, σωματική)
• Αδυναμία κρίσης ικανότητας που οδηγεί σε πράξεις καταλογιστέες, όπως χρήση αλκοόλ, επικίνδυνη οδήγηση, υπερβολική σπατάλη χρημάτων

Στη φάση της διπολικής διαταραχής, όταν κυριαρχούν τα συμπτώματα κατάθλιψης αναφέρονται τα εξής:

• Η απόσυρσή της κάνει το παιδί να νιώθει αβοήθητο, παραμελημένο ή ένοχο για την κατάσταση της μητέρας του 
• Αδυναμία επίβλεψης του παιδιού
• Είναι αβοήθητη και δυσκολεύεται να συντονιστεί και να εναρμονιστεί με τις σχολικές και εξωσχολικές δραστηριότητες του παιδιού

Ωστόσο, υπάρχουν στρατηγικές που μπορούν να βοηθήσουν:

• Τήρηση σταθερού προγράμματος: Ο ύπνος, η διατροφή και η καθημερινή ρουτίνα πρέπει να είναι προτεραιότητα, καθώς η αποσταθεροποίηση μπορεί να πυροδοτήσει επεισόδια.
• Υποστήριξη από το περιβάλλον: Ο σύντροφος, η οικογένεια και οι φίλοι μπορούν να παρέχουν πολύτιμη βοήθεια, είτε πρακτικά είτε συναισθηματικά.
• Συνεργασία με ειδικούς: Τακτική παρακολούθηση από ψυχίατρο και ψυχοθεραπευτή είναι απαραίτητη για τη διαχείριση της διαταραχής.
• Αυτοφροντίδα: Η φροντίδα του εαυτού είναι εξίσου σημαντική με τη φροντίδα του παιδιού. Ακόμα και λίγες στιγμές ηρεμίας μέσα στη μέρα μπορούν να κάνουν τη διαφορά.

Εχει αποδειχθεί πως τα παιδιά που έχουν μητέρες με διπολική διαταραχή δύναται να παρουσιάσουν μια καθυστερημένη νοητική , σωματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη ως αποτέλεσμα της ελλιπούς φροντίδας που έχουν λάβει, συμπτώματα που συνοδεύουν τη νόσο. Συνήθη συμπτώματα είναι ΔΕΠΥ (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικόττηας), διαταραχές διαγωγής, διαταραχή γενικευμένου άγχους (ΓΑΔ), άγχος αποχωρισμού, κοινωνική φοβία. 

Οι ενήλικες από την άλλη πλευρά που είχαν γονέα με διπολική διαταραχή τείνουν να παρουσιάζουν δυσκολίες στον επαγγελματικό τους χώρο, στο γάμο τους, κοινωνική απόσυρση, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυξημένα ποσοστά αλκοολισμού. 

Ζητήματα επιμέλειας 

Κάθε διαταραχή είτε σωματική είτε ψυχική αναπόφευκτα επηρεάζει την ικανότητα του γονέα να φροντίζει το παιδί του. Το «πρόβλημα» δεν έγκειται στην ύπαρξη ή μη ψυχικών διαταραχών, αλλά στο εάν επηρεάζεται η λειτουργικότητα του γονέα. Σε ζητήματα επιμέλειας θα πρέπει να συνεκτιμηθούν και άλλοι παράγοντες πέραν της ύπαρξης ψυχικής διαταραχής: 

• Είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψιν η γνώμη του παιδιού , αναλόγως της ηλικίας και του επιπέδου συναισθηματικής ωριμότητας του 
• Η συνοσσυρότητα διπολικής διαταραχής με κάποια άλλη ψυχική διαταραχή (διαταραχές προσωπικότητας) ή χρήση ουσιών
• Οι συνθήκες του περιβάλλοντος, ψυχοπιεστικές καταστάσεις και στρεσογόνα γεγονότα που διαδραματίζουν εκλυτικό παράγοντα στη εκδήλωση της διαταραχής 
• Η ύπαρξη υποστηρικτικού πλαισίου για τη μητέρα στην ανατροφή του παιδιού
• Ποια η σχέση το παιδιού με τους δύο γονείς , όπως επίσης και με το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον (γιαγιάδες & παππούδες)
• Αξιολόγηση της γονικής ικανότητας του πατέρα που διεκδικεί την επιμέλεια και η ύπαρξη υποστηρικτικού περιβάλλοντος 
• Πρόθεση του πατέρα  να μην απομακρύνει το παιδί από τη μητέρα του σε περίπτωση που αναλάβει την επιμέλεια του, εφόσον η διπολική διαταραχή δεν χρησιμοποιείται ως επιχείρημα για την αφαίρεση της επιμέλειας από τη μητέρα