Τροφή για σκέψη: Ιrving Kenneth Zola: “Medicine as an institution of social control”

Χελιώτη Αναστασία

Κεντρική ιδέα του συγκεκριμένου άρθρου είναι ότι η ιατρική μετατρέπεται σε πρωταρχικό φορέα άσκησης κοινωνικού ελέγχου. Σε αντίθεση με τους παραδοσιακούς φορείς, εδώ, οι αποφάσεις παίρνονται σε κλίμα αντικειμενικότητας και ηθικής ουδετερότητας με βάση την υγεία. Αίτια αυτής της κοινωνικής αλλαγής είναι η ιατρικοποίηση της καθημερινής ζωής καθώς και η ταύτιση των όρων «ιατρική», «υγεία» και «ασθένεια» με την ανθρώπινη εξέλιξη. Βέβαια, όπως κάθε αλλαγή, έχει και τους επικριτές της. 

Η επιχειρηματολογία τους εστιάζεται, λανθασμένα, στην παραμορφωτική επίδραση που έχει ο κλάδος της ψυχιατρικής.  Ωστόσο, αυτό το παρακλάδι της ιατρικής επιστήμης, ακολουθεί τάχιστα την πρόοδό της ιατρικής από ότι οι άλλες ειδικότητες. Επίσης, τονίζεται πως η πολιτική της ιατρικής δεν είναι ιμπεριαλιστική. Προκλήθηκε από το περίπλοκο τεχνολογικό και γραφειοκρατικό σύστημα όπου κανείς βασίζεται στο λόγο του ειδικού. Ο συγγραφέας επισημαίνει πως το άρθρο δεν παρουσιάζει μια διαφωνία αλλά μια εν δυνάμει υπόθεση της σύγχρονης κοινωνίας.

Εναρκτήρια στάση, αποτελεί η ιστορική θεώρηση του φαινομένου. Ιατρική και κοινωνία είναι δύο αλληλοεξαρτώμενες έννοιες, όπως αποκαλύπτει ο Ελβετός ιστορικός Sigerist. Η σχέση αυτή εντοπίζεται σε δύο ιατρικούς κλάδους όπου η έμφαση στην κοινωνία αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμά τους: την κοινοτική ιατρική και ψυχιατρική. Αναλυτικότερα, στόχος την κοινοτικής υγείας είναι η αλλαγή των λαϊκών πεποιθήσεων περί  υγείας και των αντίστοιχων μηχανισμών τους. Από την άλλη πλευρά, σκοπός της ψυχιατρικής είναι να αποκαταστήσει τις κοινωνικές αποκλίσεις. Συγκεκριμένα, γεννήθηκε από την έντονη ανησυχία των γιατρών για την  αποκλίνουσα συμπεριφορά της «τρέλας». 

Το κοινό στοιχείο, είναι ότι και οι δύο χρησιμοποίησαν την πολιτική εξουσία για να παγιωθούν στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Σύμφωνα με την ιστορία, όλοι οι ιατρικοί κλάδοι ανήκουν στο κοινωνικό σύνολο αφού βασίζονται στο νόμο και στην πραγματικότητα. Ειδικότερα, η νομική βάση απαντάται στις μολυσματικές ασθένειες, όπου ο γιατρός οφείλει να ενημερώσει τις αρχές για τον επερχόμενο κίνδυνο και η σχέση με την πραγματικότητα ενέχεται στις αντιπαραθέσεις περί διακρίσεων στους ασθενείς αλλά και στις ασθένειες που θεραπεύονται σήμερα.

   Την ιστορία διαδέχεται ο μύθος της ευθύνης.

Σύμφωνα με το μύθο αυτό, πρώτιστα, επιτεύχθηκε ο αποστιγματισμός κοινωνικών ομάδων μέσω της θεραπείας. Ακολούθως, οι προτάσεις περί υγείας αποκτούν κύρος όταν εκφέρονται ιατρικώς και τα κοινωνικά προβλήματα αξιολογούνται με αντικειμενικότητα και ουδετερότητα. Ο συγγραφέας επισημαίνει την άποψη αυτή λόγω της επικρατούσας αντίληψης περί τιμωρίας και ευθύνης. Επιπρόσθετα, η στάση απέναντι προς μια αρρώστια υποδηλώνει το ψυχολογικό κόστος για τον ασθενή, και ιδιαίτερα, όσο αφορά τη στέρηση των επιθυμιών του. Δυστυχώς, όμως, η αντικατάσταση της δεισιδαιμονικής αντιμετώπισης της Ιατρικής δεν είναι πανάκεια, καθώς ο πόνος είναι υποκειμενικός.  

Ακόμη, παρουσιάζεται η αντιπαράθεση που προέκυψε από την αφαίρεση της ηθικής καταδίκης από τον ασθενή. Εξαιτίας, έγινε προσπάθεια διαχωρισμού της ασθένειας από το έγκλημα σχετικά με το βάρος της ευθύνης. Βέβαια, ο διαχωρισμός είναι ποσοτικός και όχι ποιοτικός. Η ηθική και η προσωπική ευθύνη συνεχίζουν να είναι συνιστώσες της ασθένειας. Μάλιστα, σε πείραμα που διεξήχθη, απεδείχθη πως η ευθύνη του ίδιου του ασθενή είτε είναι ολοφάνερη ή έρχεται πάντα στο προσκήνιο. 

Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι πεποιθήσεις της ανθρώπινης προσωπικότητας για την υγεία. Σε έρευνα του ίδιου του συγγραφέα για το αν οι πεποιθήσεις αποτελούν κατάλοιπο που κληροδοτείται στις επόμενες γενιές, ξέσπασε μια ηθική μάχη. Το εξωπραγματικό πόρισμά της είναι ότι χρησιμοποιείται ηθική ρητορική για την εξήγηση ενός φαινομενικά ανήθικου φαινομένου, της αρρώστιας, επιβεβαιώνοντας έτσι πως η ηθική ανήκει στο πλαίσιο της.

Έπειτα, ο συγγραφέας, θεωρώντας ότι η ιατρική επιστήμη έχει τη δυνατότητα ηθικοποίησης και άσκησης κοινωνικού ελέγχου λόγω της προσκόλλησης που παρουσιάζει σε ορισμένα καθημερινά ζητήματα, μας αναλύει τους τέσσερις τρόπους ιατρικοποίησης της κοινωνικής πραγματικότητας.

Ο πρώτος τρόπος είναι η επέκταση της ιατρικής σε ό,τι αφορά την καλή πρακτική της. Στην υποενότητα αυτή, επισημαίνεται η ολιστική προσέγγιση του ασθενή από μέρους της ιατρικής. Οι διαφορετικές πληροφορίες που συλλέγονται βοηθούν στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου προφίλ του εξεταζόμενου.

Κατά συνέπεια, γίνεται κατανοητή η ασθένεια και εξασφαλίζεται η άμεση θεραπεία της, στην περίπτωση που το άτομο πάσχει, αλλά και η έγκαιρη και έγκυρη πρόληψή της. Έτσι, διευκολύνθηκε η επικοινωνία γιατρών-ασθενών. 

Ο πάσχων είναι πλέον σε θέση να παρουσιάσει συνολικά τον τρόπο διαβίωσής του και όχι μόνο τη συμπτωματολογία του. Σε αυτό συνέβαλλε καθοριστικά και η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Για παράδειγμα, μέσω ηλεκτρονικού ερωτηματολογίου ο ασθενής δεν αισθάνεται αμηχανία όπως στην κατά πρόσωπο επίσκεψη στο γιατρό. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά ταχύ και αποτελεσματικό μέσο διάγνωσης. Όμως, αξίζει να επισημανθεί και ένα πρόβλημα που επέφερε η καινοτομία αυτή: χάθηκε, ως ένα βαθμό, η εμπειρική γνώση  του κάθε ιατρού καθώς, όλες οι πληροφορίες και οι παρατηρήσεις μετατράπηκαν σε κοινά ψηφιακά δεδομένα. Είναι αποθηκευμένα στην ανακτήσιμη, μεταφέρσιμη και ακούραστη μνήμη του ηλεκτρονικού υπολογιστή.   

Σε αυτό το σημείο, ο συγγραφέας υπογραμμίζει τη σημασία που έχει για την έγκυρη διάγνωση, η αλλαγή στον τρόπο αντίληψης από την πλευρά τόσο των γιατρών όσο και των ασθενών και όχι η σωστή ηλεκτρονική καταγραφή των δεδομένων. Οι ασθενείς πρέπει να αλλάξουν τις καθημερινές συνήθειές τους προς διατήρηση της υγείας τους. Καταλυτικό ρόλο θα παίξει η στοχευμένη καθοδήγηση του γιατρού ο οποίος υποχρεούται να ελέγξει τη ζωή του κάθε ασθενούς. Και οι γιατροί οφείλουν να βρουν διακριτικότερους αλλά αποτελεσματικούς τρόπους εξέτασης και συμβουλευτικής των ασθενών. Απότοκος της διαδικασίας αυτής είναι η πρόληψη. 

Και αν αυτό δεν αποδεικνύει την ιατρική επέκταση στον κοινωνικό ιστό, το κάνουν οι αποδοτικοί μηχανισμοί επιρροής της. Συμπληρωματικά, ο κοινωνικός έλεγχος και η εμπλοκή της ιατρικής απαντάται και σε πιο «παραδοσιακές ασθένειες» όπως είναι οι καρδιοπάθειες και ο καρκίνος. Το πρόβλημα που προκύπτει είναι τα μέσα πειθούς που θα χρησιμοποιηθούν, ώστε ο πληθυσμός να ακολουθήσει τις προτάσεις των γιατρών. Πάνω σε αυτό, βρίσκει κανείς στη διεθνή βιβλιογραφία προτάσεις για δημιουργία σχετικής νομοθεσίας η οποία θα ασκεί πιέσεις στους πολίτες για την υγεία τους όπως και σε βιομηχανίες, π.χ. καπνοβιομηχανίες, οι οποίες θα ενισχυθούν όταν συσχετιστούν και άλλοι ανθρώπινοι παράγοντες με την ύπαρξη ορισμένων ασθενειών.

Ο δεύτερος τρόπος, είναι η διατήρηση, από μέρους της ιατρικής, της δικαιοδοσίας της σε συγκεκριμένες ιατρικές τεχνικές διαδικασίες. Αυτό αντιστοιχεί σε επεμβατικές τεχνικές και ικανότητες ,όπως  για παράδειγμα, τα διάφορα χειρουργεία και οι συνταγογραφήσεις φαρμάκων. Βέβαια, η στάση αυτή της ιατρικής εγείρει πληθώρα ανησυχιών, ως προς τον απόλυτο έλεγχο που επιθυμεί να κατέχει. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πλαστικής χειρουργικής. Ειδικότερα, ο στόχος των πλαστικών επεμβάσεων δεν ήταν αισθητικός αλλά θεραπευτικός (σοβαρά εγκαύματα ή δυσμορφίες στο πρόσωπο). 

Σήμερα, ο χαρακτήρας που έχει προσλάβει ο κλάδος είναι καθαρά αισθητικός, κάτι που προκαλεί ηθικές ανησυχίες ειδικά στην επέμβαση αλλαγής φύλλου. Και αυτό είναι ευθύνη των γιατρών καθώς με τη δράση τους προώθησαν τέτοιες αντιλήψεις. Όσο αφορά τη χορήγηση φαρμάκων, ας επισημανθεί ότι η χρήση τους στοχεύει στη θεραπεία ψυχοκοινωνικών καταστάσεων και όχι οργανικών ασθενειών, όπως ο ύπνος και η όρεξη. Σύγχρονα εγκεκριμένα άρθρα υποστηρίζουν πως νέα φάρμακα θα κυκλοφορήσουν στο εμπόριο με στοχευμένη δράση, τα οποία θα προσδίδουν στους χρήστες απίστευτες … σχεδόν υπεράνθρωπες ιδιότητες! Και εννοείται πως χρήστες τους δε θα είναι μόνο άρρωστα άτομα αλλά και υγιή. Από τα παραπάνω, εύκολα γίνεται αντιληπτή η απουσία της λαϊκής γνώμης στον ιατρικό στίβο. 

Η τρίτη μέθοδος με την οποία προσκολλήθηκε η ιατρική στην κοινωνία είναι η κράτηση της απόλυτης παρέμβασης σε ταμπού περιοχές. Πιο αναλυτικά, η κατηγορία αφορά την εξέταση της λειτουργίας του μυαλού και του οργανισμού, κυρίως για προσωπικά θέματα όπως οι σκέψεις και οι σεξουαλικές προτιμήσεις. Ο ίδιος ο συγγραφέας ισχυρίζεται πως ασθένεια ή ιατρικό πρόβλημα μπορεί να ονομαστεί οτιδήποτε παθολογικό παρουσιαστεί και επιδρά τόσο στο σώμα όσο και στο μυαλό. 

Η άποψη ταυτίζεται απόλυτα με τέσσερα βασικά «προβλήματα» του ανθρώπινου είδους: το γήρας, τα ναρκωτικά, τον αλκοολισμό και την εγκυμοσύνη. Μάλιστα, στο παρελθόν, το πρώτο και το τελευταίο αποτελούσαν φυσιολογικές διαδικασίες, ενώ το δεύτερο και το τρίτο αντιμετωπίζονταν ως αδυναμίες. Η παραπάνω πεποίθηση έχει αλλάξει χάρι στην πρόοδο του ιατρικού τομέα. Ποικίλες ιατρικές ειδικότητες (π.χ. ψυχιατρική) κατάφεραν με τη δράση τους να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των ατόμων που αντιμετωπίζουν από ένα έως και τα τέσσερα «προβλήματα». Κάτι τέτοιο παρέχει στην ιατρική το γνώρισμα της μαζικότητας, καθώς απευθύνεται πλέον σε ένα ευρύ κοινό. Για αυτό το λόγο, ο γιατρός, ως ειδικός, επιλέγεται για να βοηθήσει σε προσωπικά αλλά και σε κοινωνικά ζητήματα.

Το τέταρτο μέσο είναι η διεύρυνση του ιατρικού ενδιαφέροντος αναφορικά με την καλή διαβίωση. Ίσως είναι η πιο αποτελεσματική διαδικασία ιατρικοποίησης των κοινωνικών διαδικασιών εκ των τεσσάρων. Προς αιτιολόγηση αυτού, εκθέτεται η χρήση της ιατρικής ρητορικής και των ιατρικών πορισμάτων διαμέσου της οποίας προσδίδεται κύρος σε ιατρικούς σκοπούς. Εντούτοις, η δυνατότητα αξιοποιείται για την αναβάθμιση οποιοδήποτε σκοπού. Είναι λάθος να χρησιμοποιούνται από τον καθένα, ειδικό και μη ειδικό, διότι οι περισσότεροι δεν αποτελούν επαγγελματίες υγείας που επεκτείνουν την ειδικότητά τους στην κοινωνική σφαίρα ή που επιθυμούν να το κάνουν. 

Έπειτα, συσχετίζει την ιδέα αυτή με την πολιτική. Γίνεται λόγος για υγιή ή ανθυγιεινή οικονομία ή πολιτεία. Η υγεία, ψυχολογική και σωματική, των αμερικανών υποψηφίων στις εκλογές έχει απασχολήσει ιδιαίτερα.

Είναι αξιοπρόσεκτη η έκδοση ενός βιβλίου το οποίο συνέδεσε τις λανθασμένες πολιτικές αποφάσεις με τη λανθασμένη υγεία. Ακολούθως αναφέρει και άλλα αντίστοιχα παραδείγματα. Το συμπέρασμα είναι πως ήταν γνωστές οι βλαβερές καταστάσεις που μας περιέβαλλαν, ενδιαφερθήκαμε για να τις επιλύσουμε μόνο όταν και η δική μας υγεία συσχετίστηκε με αυτές.

Τους τρόπους ιατρικοποίησης της κοινωνικής πραγματικότητας διαδέχονται οι δυνατότητες και τα αποτελέσματα από την άσκηση του κοινωνικού ελέγχου.

Αναντίρρητα, η ιατρική σχετίζεται με πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής. Στην ακραία περίπτωση που δε συνέβαινε αυτό, θα συνέχιζε να επηρεάζει την ανθρώπινη προσωπικότητα. Αυτό φαίνεται από το βαθμό υγείας που προσιδιάζει κανείς στον εαυτό του και τι ενέργειες ακολουθεί για να αισθανθεί καλύτερα. Σχετική έρευνα αποκαλύπτει πως μεγάλο ποσοστό αρρώστων δεν προσπαθεί να βελτιώσει την υγεία του. Πιο συγκεκριμένα, κάθε δραστηριότητα μας ενέχει το στοιχείο της ατομικής ευθύνης. 

Άλλη μια παράμετρος είναι πως η υγεία αποτελεί ύψιστη αξία και δικαίωμα όλων. Όταν μία ομάδα ατόμων δεν έχει ίσα δικαιώματα με άλλες ομάδες αναφορικά με την υγεία, τότε μπορεί να ασκήσει σημαντικό κοινωνικό έλεγχο. Παράλληλα, έρευνα του Φρίντσον εξηγεί γιατί οι ερευνητές γενικά αλλά και οι ερευνητές την υγεία οφείλουν να αυτονομηθούν στην έρευνα, στη διάγνωση και στη θεραπεία που προτείνουν, μολονότι, αρκετές φορές ωθούνται από προσωπικά επιτεύγματα και αξίες. Το θέμα των αξιών διευκρινίζεται από τρία ιατρικά ζητήματα: τα ναρκωτικά, τη γενετική καθοδήγηση και το αυτόματο πολυφασικό τεστ. Εν συντομία, τα ναρκωτικά χρησιμοποιούνταν ως θεραπευτικά μέσα μέχρι που προκάλεσαν εθισμό, η γενετική εγείρει ηθικά ζητήματα όπως η συνέχιση ή διακοπή της ζωής και το πολυφασικό τεστ προβληματίζει ως προς την εγκυρότητά του και κατά πόσο υποβαθμίζει την ιατρική. Ας σημειωθεί ακόμη ότι η εξέταση αυτή διαλέγει τα άτομα. Αντίστοιχη έρευνα εξετάζει την ευθύνη που φέρουν ποικίλα ιδρύματα απέναντι σε ανθρώπους που χαρακτήρισαν ως ασθενείς.

Και κάπως έτσι ο συγγραφέας ολοκληρώνει το άρθρο εισάγοντας το συμπέρασμά του.

Συνοψίζοντας, ο άνθρωπος αξιοποιεί τη φύση για να επιβληθεί στους συνανθρώπους του. Μέσω της χρήσης των όρων «υγεία» και «ασθένεια», αποπολικτικοποιείται ένα κοινωνικό φαινόμενο. Επίσης, το ενδιαφέρον για την ασθένεια εστιάζεται στον τρόπο και στο πότε πρωτοπαρουσιάστηκε. Παραγκωνίζεται το δικαίωμα που έχει ο ασθενής πάνω στο σώμα του. Πρόκειται αφενός για τις δυνατότητες της ιατρικής επιστήμης και αφετέρου για ευχή της ίδιας της κοινωνίας. Πρόθεσή του συγγραφέα δεν είναι να επιτεθεί στην ιατρική όσο στις αντιπαραθέσεις που προκύπτουν από τη δράση της. Τονίζει πως οι κίνδυνοι δεν είναι ορατοί, παρουσιάζοντας τις φοβίες του. Κλείνοντας, υπενθυμίζει πως τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο έχει ο ασθενής και μόνο.

Βιβλιογραφία

Zola IK. Medicine as an institution of social control. Sociol Rev. 1972 Nov;20(4):487-504. doi: 10.1111/j.1467-954x.1972.tb00220.x. PMID: 4645802.

Συμπληρωματική-Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

van Dijk W, Meinders MJ, Tanke MAC, Westert GP, Jeurissen PPT. Medicalization Defined in Empirical Contexts – A Scoping Review. Int J Health Policy Manag. 2020 Aug 1;9(8):327-334. doi: 10.15171/ijhpm.2019.101. PMID: 32613806; PMCID: PMC7500387.

Schneider-Kamp A. Health capital: toward a conceptual framework for understanding the construction of individual health. Soc Theory Health. 2020 Jun 23:1-15. doi: 10.1057/s41285-020-00145-x. Epub ahead of print. PMID: 32837331; PMCID: PMC7308603.

Εικόνα

Ανασύρθηκε από την εφαρμογή Instagram, Όνομα προφίλ: independentlovers, Ημερομηνία δημοσίευσης: 21/1/21