Παράγοντες που οδηγούν ή επιβραδύνουν την εκδήλωση στεφανιαίας νόσου

Μαρία Μιχαλούδη

ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΝΟΣΟΣ

Η στεφανιαία νόσος  αποτελεί  μια καρδιαγγειακή διαταραχή που παρουσιάζεται λόγω αθηροσκλήρωσης ή αθηροσκληρωτικης απόφραξης των στεφανιαίων αρτηριών.

Ένα αθήρωμα είναι μια συσσωρευμένη πλακα στο εσωτερικό τοίχωμα της αρτηρίας που αποτελείται από χοληστερόλη ,λιπίδια και αλλα συστατικά.

Η στεφανιαία νόσος, γνωστή και ως ισχαιμική καρδιοπάθεια, χαρακτηρίζεται από τη στένωση των στεφανιαίων αρτηριών, λόγω της φλεγμονής του ενδοθηλίου των αγγείων και εναπόθεσης αθηρωματικών πλακών σε αυτά, με αποτέλεσμα την παρεμπόδιση της ροής του αίματος στην καρδιά, οδηγώντας με αυτόν τον τρόπο σε ανεπαρκή παροχή οξυγόνου και θρεπτικών ουσιών στο μυοκάρδιο.

Με απλά λόγια, υπάρχει μια στένωση ή απόφραξη σε κάποιο κλάδο των αγγείων που αρματώνουν την καρδιά. Η στένωση αυτή δεν επιτρέπει σε κάποια μέρη του μυοκαρδίου να αιματωθούν. Είναι δε περισσότερο εμφανής σε συνθήκες στις οποίες η καρδιά πρέπει να εργαστεί σε εντονότερους ρυθμούς για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της περιφέρειας για οξυγόνο .Το αποτέλεσμα είναι η καρδιά να μην μπορεί να προσαρμοστεί στις αυξημένες αυτές απαιτήσεις και να επέρχεται κόπωση του μυοκαρδίου και διακοπή της καρδιακής λειτουργίας.

Πως δημιουργείται

Η στεφανιαία νόσος δεν δημιουργείται ξαφνικά, αλλά αποτελεί μια διαδικασία που εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου και είναι πιθανόν να ξεκινήσει από την βρεφική ηλικία. Η αθηροσκλήρωση εμφανίζεται όταν σταματά η ενδοθηλιακή λειτουργία του αρτηριακού τοιχώματος και ξεκινά η συσσώρευση λιποπρωτεϊνικών σταγονιδίων στο εσωτερικό των στεφανιαίων. Η ροή εξέλιξης συνδέεται με τους παράγοντες κίνδυνου οι οποίοι θα αναφερθούν παρακάτω διεξοδικά.

Εμφανίζεται 10 χρόνια νωρίτερα στους άνδρες σε σχέση με την γυναίκες, και κατά 20 χρόνια προηγείται στα σοβαρά καρδιακά επεισόδια, όπως οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου ή ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος. Ωστόσο οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο θνησιμότητας διότι εμφανίζουν στεφανιαία νόσο σε μεγαλύτερη ηλικία.

Η στεφανιαία νόσος περιλαμβάνει τα κλινικά συμπτώματα της στηθάγχης, ασταθούς, σταθερής και Prinzmetal, του εμφράγματος του μυοκαρδίου και του αιφνίδιου καρδιακού θανάτου. Όλες οι παραπάνω έννοιες, χαρακτηρίζουν μια συνεχομένη σταδιακή επιδείνωση των ανισορροπιών μεταξύ του ποσού οξυγόνου που παραδίδεται και εκείνου που απαιτείται από τους ιστούς του μυοκαρδίου. Η ίδια η αθηροσκλήρωση αποτελεί την Παθοφυσιολογια της κάθε μια αποδιοργάνωσης που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ωστόσο, καθώς η στένωση του αγγείου κλιμακώνεται, η κατανόηση των σημείων και συμπτωμάτων φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντική για την αντιμετώπιση της νόσου.

Στη στεφανιαία νόσο, ο πόνος προέρχεται από τις μυϊκές ίνες της καρδιάς και απεικονίζεται με:

• Αίσθημα δυσφορίας ή συμπίεσης ή σφιξίματος στο στήθος

• Πιθανό να αντανακλά στην ωλενια επιφάνεια του αριστερού άνω άκρου και σε άλλα μέρη του σώματος όπως τους ώμους, τους βραχίονες (κυρίως αριστερά), τον τράχηλο και την κάτω γνάθο.

• Συνήθως συμβιώνει και με συμπτώματα όπως είναι η δύσπνοια, η ναυτία, τα δυσπεπτικά ενοχλήματα, η εφίδρωση, η κόπωση και η κακουχία.

ΟΙ ΠΡΟΔΙΑΘΕΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ

Οι προδιαθέσικοι παράγοντες συνιστούν τον τρόπο ζωής, την καθημερινή ρουτίνα και τους γενετικούς παράγοντες, που έχει ένα άτομο, για την εκδήλωση της στεφανιαίας νόσου. Από αιτιολογική άποψη, η νόσος θεωρείται μια πολυπαραγοντικη ασθένεια .

Οι παράγοντες αυτοι διακρίνονται σε τροποποιήσιμους και μη τροποποιήσιμους. . Οι τροποποιήσιμοι είναι αυτοί που το άτομο είναι σε θέση να ελέγχει, και οι μη τροποποιήσιμοι το αντίθετο.

Τροποποιήσιμοί παράγοντες

Χοληστερόλη

Η χοληστερόλη αποτελεί μια ύλη ιδιαίτερα σημαντική για τις λειτουργίες του οργανισμού. Παρ’ ολ’ αυτά όταν οι αναλογίες της στο αίμα ξεπερνούν το μεγαλύτερο ανεκτό όριο τότε ενισχύεται και ο κίνδυνος εκδήλωσης της στεφανιαίας νόσου .Η χοληστερίνη διακρίνεται κυρίως στην LDL-χοληστερίνη (συχνά αποκαλείται «κακή») και στην HDL-χοληστερίνη (συνήθως αποκαλείται «καλή»), σύμφωνα με το Ελληνικό Ινστιτούτο Καρδιαγγειακών Νοσημάτων. . Η LDL-χοληστερίνη όπως και τα τριγλυκεριδια, όταν κυκλοφορούν στο αίμα σε αυξημένα επίπεδα, συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα
αντίθετα η HDL-χοληστερίνη όταν κυκλοφορεί σε αυξημένα επίπεδα συνδέεται με μειωμένο κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα ωστόσο όταν η HDL βρίσκεται κάτω από 40 θεωρείται μεγάλος κίνδυνος για εκδήλωση καρδιαγγειακών νοσημάτων.

Για την LDL τώρα ισχύουν τα εξής :

• Σε περίπτωση που ένα άτομο έχει από 0 έως 1 παράγοντα κινδύνου για την εκδήλωση της στεφανιαίας νόσου όπως αρτηριακή υπέρταση, παχυσαρκία κ.ά., τότε πρέπει: LDL < 160 mg/dL.

• Σε περίπτωση που ένα άτομο έχει > 2 παράγοντες κινδύνου τότε: LDL < 130 mg/dL.

• Σε περίπτωση που ένα άτομο έχει στεφανιαία νόσο ή ισοδύναμο στεφανιαίας νόσου, όπως σακχαρώδη διαβήτη, τότε: LDL < 100 mg/dL ή και πλέον προτείνεται και LDL < 70 mg/dL

Αρτηριακή υπέρταση

Η αρτηριακή πίεση είναι η πίεση του αίματος που πιέζει τα τοιχώματα των αρτηριών. Οι αρτηρίες μεταφέρουν αίμα από την καρδιά σε άλλα μέρη του σώματός. Η αρτηριακή πίεση συνήθως αυξάνεται και μειώνεται καθ’όλη τη διάρκεια της ημέρας και διαμορφώνεται όλη την ημέρα με βάση τις δραστηριότητές. Ένα φυσιολογικό επίπεδο αρτηριακής πίεσης είναι μικρότερο από 120/80 mmHg. Η υψηλή αρτηριακή πίεση, που ονομάζεται επίσης υπέρταση, θεωρείται η αρτηριακή πίεση που είναι υψηλότερη από το κανονικό. Η αθηροσκλήρωση επιδεινώνεται με την υπέρταση γι΄αυτό και υπάρχει παθοφυσιολογική συσχέτιση μεταξύ υπέρτασης και στεφανιαίας νόσου. Η διαδερμική πίεση στις αρτηρίες μεγαλώνει λόγω εναπόθεσης λιπιδίων και σχηματισμού αθηροσκληρωτικών πλακών, γεγονός που αυξάνει την μηχανική καταπόνηση και την διαπερατότητα του ενδοθηλίου, συμβάλλοντας έτσι στη μείωση της στεφανιαίας απόκρισης.

Ο διαβήτης, ιδιαίτερα ο σακχαρώδης ή διαβήτης τύπου 2, αναφέρεται ως παράγοντας κινδύνου εμφάνισης στεφανιαίας νόσου συγκριτικά με τα άτομα που δεν πάσχουν από διαβήτη. Αποτελεί μια ασθένεια που βλάπτει  τόσο τα μικρού όσο και τα μεσαίου και μεγάλου μεγέθους αγγεία του σώματος. Είναι επίσης πιθανό να προσβάλει τα αγγεία του οφθαλμού, του εγκεφάλου, αγγεία των νεφρών και των νεύρων. Η στεφανιαία νόσος είναι μια εκδήλωση της μακροαγγειοπάθειας που είναι αποτέλεσμα του διαβήτη . Ο διαβήτης παρατηρείται ότι σχετίζεται με την υπερλιπιδαιμία, η οποία παρουσιάζει αυξημένα επίπεδα τριγλυκεριδίων και μειωμένα επίπεδα HDL χοληστερόλης.

Κάπνισμα

Οι καρδιαγγειακές ανεπιθύμητες ενέργειες του καπνίσματος αποδίδονται στο μονοξείδιο του άνθρακα και στην νικοτίνη. . Το κάπνισμα καταστρέφει το ενδοθήλιο των αγγείων, επειδή προάγει την αθηροσκλήρωση και μεγαλώνει την αγγειοσύσπαση, την αρτηριακή πίεση, τη καρδιακή συχνότητα, τις απαιτήσεις του μυοκαρδίου σε οξυγόνο, όπως ακόμα προκαλεί αρρυθμίες, μειώνει τη μεταφορική ικανότητα της αιμοσφαιρίνης σε οξυγόνο, λόγω του μονοξειδίου του άνθρακα που καταλαμβάνει τις θέσεις του οξυγόνου. ο κίνδυνος εμφάνισης στεφανιαίας νόσου αυξάνεται όσο αυξάνεται η διάρκεια του καπνίσματος, ο αριθμός των τσιγάρων και το βάθος εισπνοής του καπνού.

Παχυσαρκία και υπερβολικό βάρος

Η παχυσαρκία ορίζεται ως η περίσσεια λιπώδους ιστού και ως ο δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ) ίσος ή μεγαλύτερος από 30 kg/m², ο οποίος μεγαλώνει τον κίνδυνο πολλαπλών χρόνιων παθήσεων όπως διαβήτη τύπου 2, υπέρτασης, καρδιακών παθήσεων, μυοσκελετικών παθήσεων, καρκίνου, αποφρακτικής άπνοιας ύπνου, νεφρικής νόσου και ανώμαλης χοληστερόλης, μεταξύ άλλων καταστάσεων υγείας. Οι δυο μονάδες μέτρησης που συνδέονται με τον καρδιαγγειακό κίνδυνο είναι ο δείκτης μάζας σώματος(BMI), καθώς και η κοιλιακή περιφέρεια. Δίνοντας ένα μετρό σε kg/m², 18,5 έως 24,9 θεωρείται φυσιολογικό βάρος, υπέρβαροι θεωρούνται όσοι έχουν 25,0 έως 29,9, ενώ κοιλιακή παχυσαρκία θεωρείται όταν ένα άτομο έχει περίμετρο μέσης μεγαλύτερη από 102 για τους άνδρες και μεγαλύτερη από 88 εκατοστά για τις γυναίκες.

Καθώς το σωματικό βάρος αυξάνεται, αυξάνεται επίσης ο συνολικός όγκος του αίματος καθώς και η ποσότητα αίματος που ωθείται από την καρδιά στο σώμα, με συνέπεια την αυξημένη καρδιακή έξοδο. Η αύξηση του συνολικού όγκου αίματος του σώματος αυξάνει επιπλέον τον όγκο του αίματος που επιστρέφει στην καρδιά, οδηγώντας σε διαστολή και διεύρυνση της δεξιάς και της αριστερής κοιλίας και αύξηση της έντασης του τοιχώματος. Καθ’ ‘όλη τη διάρκεια του χρόνου, το μυϊκό τοίχωμα της αριστερής κοιλίας παχύνεται, γνωστό ως υπερτροφία της αριστερής κοιλίας, και αυτό οδηγεί σε καρδιακή ανεπάρκεια.

Έλλειψη φυσικής δραστηριότητας

Η παχυσαρκία, η καθιστική ζωή, καθώς και η έλλειψη σωματικής άσκησης σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου. Από την άλλη , η άσκηση ωφελεί το καρδιαγγειακό σύστημα με την αυξημένη παροχή οξυγόνου στον καρδιακό μυ, τις μειωμένες απαιτήσεις του μυοκαρδίου σε οξυγόνο, καθώς και την καλύτερη λειτουργία και μεγαλύτερη ηλεκτρική σταθερότητα του μυοκαρδίου. Επίσης, προσφέρει προστασία στην καρδιά και αυτό αποδίδεται στη βελτίωση της λειτουργικής ικανότητας εργασίας, στην ελάττωση καρδιακού ρυθμού και συγκολλητικότητας των αιμοπεταλίων, στην ενισχυμένη ινωδόλυση, όπως και στην εξασθένηση της συμπαθητικής αντίδρασης στο στρες, καθώς και στην απώλεια βάρους, στα μειωμένα επίπεδα των τρυγλυκεριδίων και στα αυξημένα επίπεδα HDL–C .

Δίαιτα

οι ανθυγιεινές διατροφικές συνήθειες μπορεί να αποτελέσουν παράγοντα κινδύνου εμφάνισης στεφανιαίας νόσου. Ωστόσο, οι δίαιτες που περιέχουν μεγάλες ποσότητες φρούτων, λαχανικών, δημητριακών ολικής άλεσης και ακόρεστων λιπαρών οξέων φαίνεται ότι δρουν προστατευτικά. Δεν είναι απόλυτα σαφές ποιοι παράγοντες επιφέρουν το αποτέλεσμα αυτό, πιθανώς όμως είναι οι θρεπτικές ουσίες όπως τα αντιοξειδωτικά, το φυλλικό οξύ, οι βιταμίνες του συμπλέγματος Β, τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα όπως και άλλες, άγνωστες ακόμη, θρεπτικές ουσίες.

Αλκοόλ

Η βαριά χρήση του αλκοόλ έχει συνδεθεί με την στεφανιαία νόσο και τους συναφή παράγοντες κινδύνου, όπως η παχυσαρκία, η περιορισμένη φυσική δραστηριότητα, ο διαβήτης και ο υποσιτισμός. Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες, η κατανάλωση αλκοόλ πρέπει να περιορίζεται, συγκεκριμένα συνίσταται ως όριο η κατανάλωση αλκοόλ για τους άνδρες να μην υπερβαίνει τα δυο ποτά και για τις γυναίκες το ένα την ημέρα. Ο συγκεκριμένος περιορισμός έχει επιτύχει την ελάττωση του κίνδυνου κατά 20% έως 60%. Ωστόσο αλκοόλη με την μορφή κόκκινου κρασιού και μαύρης μπύρας είναι πιθανό να προστατεύσει την καρδιά. Οι φλαβονόλες στο κόκκινο κρασί καθώς και στην μπύρα, που δεν είναι τόσο άφθονες σε άλλες μορφές αλκοόλης, ή στο λευκό κρασί θεωρείται πως αυξάνουν την HDL–C, βελτιώνουν την ενδοθηλιακή λειτουργία, καθώς επίσης και περιορίζουν την συσσώρευση των αιμοπεταλίων. Βέβαια, ακόμη και η κατανάλωση κόκκινου κρασιού και μαύρης μπύρας ημερησίως δεν πρέπει επίσης να υπερβαίνει το όριο περιορισμού που αναφέρθηκε παραπάνω.

Επίπεδα ομοκυστεΐνης

Η ομοκυστεΐνη είναι ένα αμινοξύ που αποτελεί υποπροϊόν των αντιδράσεων του ενζύμου από το κρέας, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τις βιταμίνες και το μεταβολισμό των ανόργανων ουσιών. Η ομοκυστεΐνη δημιουργεί ενδοθηλιακό έλκος και αυξάνει την προπηκτική ιδιότητα του αίματος, οδηγώντας με αυτόν τον τρόπο στην αύξηση του κίνδυνου εμφάνισης θρόμβωσης. Τα επίπεδα ομοκυστεΐνης (Hyc>15 pmol/L) σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο για στεφανιαία νοσο, καθώς και περιφερική αγγειακή νόσο, εγκεφαλικό επεισόδιο και φλεβική θρόμβωση. Οι βιταμίνες Β₆, Β₁₂ και το φυλλικό οξύ ελαττώνουν τα επίπεδα ομοκυστεΐνης, όπως επίσης μπορούν να συμπληρωθούν και με βιταμίνες ή τρόφιμα όπως φρούτα, λαχανικά, όσπρια, δημητριακά. Λόγω χαμηλών επιπέδων ομοκυστεΐνης, μέχρι την εμμηνόπαυση, φαίνεται ότι οι γυναίκες συντρέχουν μικρότερο κίνδυνο στεφανιαίας νόσου από ότι οι άνδρες.

Μεταβολικό Σύνδρομο

Το μεταβολικό σύνδρομο ορίζεται ως ένα σύνολο μεταβολικών παραγόντων κίνδυνου, οι οποίοι απαντώνται στο ίδιο άτομο, και αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για στεφανιαία νόσο. Ένα σύμπλεγμα καρδιαγγειακών παραγόντων κίνδυνου ορίζεται ως μεταβολικό, όταν πληροί τρεις από τις πέντε ακόλουθες προϋποθέσεις: 1) κοιλιακή παχυσαρκία, 2) υψηλά τριγλυκερίδια, 3) χαμηλά επίπεδα HDL–C, 4) αυξημένη αρτηριακή πίεση (>130/85mmHg), 5) αυξημένη γλυκόζη νηστείας (>100mg/dL).

Προσωπικότητα

Οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες πίεσης, όπως ο θυμός, η εχθρότητα, ο κυνισμός, το άγχος, η κατάθλιψη, η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης, η προσωπικότητα τύπου Α, η έλλειψη πνευματικής στήριξης και οικονομικών πόρων, έχει αποδειχθεί ότι αυξάνουν τον κίνδυνο για στεφανιαία νόσο, όπως επίσης και την νοσηρότητα και θνησιμότητα μετά από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου. Συγκεκριμένα, το στρες προκαλεί αύξηση της αυτόνομης διέγερσης, η συμπαθητική διέγερση αυξάνει το έργο της καρδιάς, την αρτηριακή πίεση, τον καρδιακό ρυθμό, την παραγωγή αρρυθμίας και ενισχύει την συσσώρευση των αιμοπεταλίων, όπως και η παρασυμπαθητική διέγερση που επίσης οδηγεί στην παραγωγή αρρυθμίας.

Μη Τροποποιήσιμοι παράγοντες κίνδυνου

Φύλο

Όσον αφορά την στεφανιαία νόσο ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος στο ανδρικό φύλο παρά στο γυναίκειο, ωστόσο καθώς οι γυναίκες μεγαλώνουν (ιδιαίτερα μετά την εμμηνόπαυση ), ο κίνδυνος γι’ αυτές μεγαλώνει σχεδόν ανάλογα με εκείνον των ανδρών. H διαφορά αυτή μπορεί να σχετίζεται με τον τρόπο ζωής των ανδρών, οι οποίοι συνήθως κάνουν περισσότερη χρήση καπνού, αλκοόλ και δίνουν λιγότερη έμφαση στην υγιεινή διατροφή και άσκηση. Μια άλλη πιθανή εξήγηση είναι ότι ο γνωστός ρόλος των γυναικείων καρδιοπροστατευτικών ορμονών – οιστρογόνων συμβάλει στην προστασία των αγγείων. Ωστόσο, μετά την εμμηνόπαυση, η επίπτωση της στεφανιαίας νόσου στις γυναίκες είναι ίση με τους άνδρες.

Ηλικία

Με την άνοδο της ηλικίας μεγαλώνει και ο κίνδυνος εκδήλωσης στεφανιαίας νόσου. Όσον αφορά τους άνδρες ο κίνδυνος μεγαλώνει μετά την ηλικία των 45, ενώ για τις γυναίκες μετά την ηλικία των 55 ή νωρίτερα, αν εμφανίσουν πρώιμη εμμηνόπαυση χωρίς να υποβληθούν σε θεραπεία υποκατάστασης με οιστρογόνα .Η καρδιακή γήρανση οδηγεί σε σκλήρυνση των μυϊκών ινών, οι οποίες δημιουργούν μείωση της ικανότητας του μυός να χαλαρώσει, να τεντωθεί και να συσταλεί. . Σε αυτούς που βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία αυξάνονται και τα επίπεδα της χοληστερίνης και των τριγλυκεριδίων.

Κληρονομικότητα

Ένα οικογενειακό ιστορικό στεφανιαίας νόσου αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο να εκδηλώσουν και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας την καρδιακή νόσο ,ιδιαίτερα αν είχε εμφανιστεί σε ηλικία μικρότερη των 50 ετών.

Συμπεράσματα

Φυσικό επακόλουθο είναι οι αλλαγές του τρόπου ζωής που προτείνονται ως συντηρητική θεραπεία της νοσος , κυρίως σε όσους έχουν επιβαρυντικούς  παράγοντες για την εκδήλωση στεφανιαίας νόσου.

Ανάμεσα σε αυτές τις αλλαγές ανήκει :

1)Η πραγματοποίηση διακοπής του καπνίσματος, 2) ο περιορισμός των κορεσμένων λιπαρών, της χοληστερόλης, του αλατιού και της ζάχαρης στην διατροφή και ο έλεγχος του σακχάρου σε περιπτώσεις ύπαρξής διαβήτη. 3)Συνιστάται επίσης η μέτρια σωματική άσκηση (βάδισμα, κολύμπι, ποδήλατο), 4) η αυστηρότερη δίαιτα  σε ασθενείς με παχυσαρκία, για να επιστρέψει το σωματικό τους βάρος στο φυσιολογικό,5) όπως και η αποφυγή σωματικού ή ψυχικού stress, καθώς  είναι παράγοντες που αυξάνουν την κατανάλωση Ο₂ από το μυοκάρδιο.

Βιβλιογραφία

• Osborn, K., Wraa, C., Watson, A. & Holleran, R. (2013). “Φροντίδα ασθενούς με στεφανιαία νόσο”. Σε: BROKEN HILL PUBLISHERS LTD (2016) Παθολογική-Χειρουργική Νοσηλευτική: Προετοιμασία για τη Νοσηλευτική Πρακτική. 2. Αθήνα: Π.Χ. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ

• Malakar Kr., A., Choudhury, D., Halder, B., Paul, P., Uddin, A. & Chakraborty, S. (2019). “A review on coronary artery disease, its risk factors, and therapeutics”. WILEY,Journal of Cellular Physiology

• Πορφυριάδου, Α., & Φέτλης, Α. (2004). “Στεφανιαία νόσος: συνοπτική παρουσίαση της αντιμετώπισής της.”. Τεχνολογία και εκπαίδευση, 7

• Le Mone, P., Burke, K. & Bauldoff, G. (2008). “Νοσηλευτική Φροντίδα Ασθενών με Στεφανιαία Νόσο”. Σε: Λαγός, Δημήτριος (2014) Παθολογική-Χειρουργική Νοσηλευτική Κριτική Σκέψη κατά τη Φροντίδα του Ασθενούς. 5. Αθήνα: Λαγός Δημήτριος

• Ισχάκης, Π. (2014). “ΕΜΦΡΑΓΜΑ ΤΟΥ ΜΥΟΚΑΡΔΙΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ”. ΠΕΡΙΕΓΧΕΙΡΗΤΙΚΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ

• Netter, F. (2010). “Χρόνια στεφανιαία νόσος”. Σε: Στεφανάδης, Χριστόδουλος (2010) ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ-ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. Αθήνα: Π.Χ. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ

• Βαβουρανάκης Εμμανουήλ
  Επίκουρος Καθηγητής Επεμβατικής Καρδιολογίας(ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΝΟΣΟ)

• https://www.moh.gov.gr

• https://www.cdc.gov/

TrueMed-ForLivingMore