Αλεξάνδρα Καρακώστα

Είναι ευρέως γνωστό ότι η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών εξαρτάται από ποικίλλους παράγοντες και συνθήκες. Ο τρόπος της ανατροφής τους, ο οικογενειακός και κοινωνικός τους περίγυρος και οι εκπαιδευτικές διαδικασίες των οποίων γίνονται μέρος, είναι μόνο μερικοί από αυτούς.

Καθώς το σχολικό περιβάλλον είναι ο χώρος όπου τα παιδιά περνούν μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς τους, γίνεται κατανοητό το γιατί συνιστά ένα περιβάλλον που παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο τόσο στη γνωστική, όσο και στην κοινωνική τους ανάπτυξη. Σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο, στο σχολείο αναδεικνύεται με πολλαπλούς τρόπους η ιδιοσυγκρασία του παιδιού σε συνδυασμό με την γενικότερη ψυχολογική του κατάσταση, όπως αυτή προκύπτει από το οικογενειακό πλαίσιο από το οποίο προέρχεται ένα παιδί και τα – μέχρι τότε – βιώματά του. Τα διαπροσωπικά προβλήματα και οι συναισθηματικές δυσκολίες που επιφορτίζουν ένα παιδί, εύκολα και συχνά «μεταφράζονται» στο σχολικό περιβάλλον ως προβλήματα συμπεριφοράς, συμπεριλαμβανομένων επιθετικών συμπεριφορών που μπορεί να γίνουν αντιληπτές (π.χ. εμπλοκή σε έντονους καυγάδες, άσκηση σωματικής/λεκτικής βίας) αλλά και εν γένει «αντισυμβατικών» συμπεριφορών (π.χ. εναντίωση στους κανόνες, απουσία πειθαρχίας/ορίων).

Οι τρόποι που έχει ένα παιδί στη διάθεσή του για να εκδηλώσει το πώς αισθάνεται είναι πολλές φορές περιορισμένοι, μιας και μπορεί να μην έχει «μάθει» να εξωτερικεύει λεκτικά τα συναισθήματά του, καθώς αυτό πιθανώς να μην ενθαρρύνεται στο ξεχωριστό του οικογενειακό πλαίσιο. Ένας ακόμη λόγος που συχνά δυσχεραίνει την έκφραση είναι η χρονολογική ηλικία του παιδιού, αλλά και η συναισθηματική του ωριμότητα. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά σε μικρότερες ηλικίες συνήθως αδυνατούν να εκφράσουν λεκτικά τις σκέψεις, τις ανησυχίες και τα συναισθήματά τους και αντί αυτού, τείνουν να εκδραματίζουν μέσα από το παιχνίδι αλλά και μέσω της γενικότερης συμπεριφοράς τους. Να καταδεικνύουν δηλαδή και να βιώνουν το αρνητικό τους συναίσθημα, μέσω πράξεων.

Επομένως, το παιδί εξωτερικεύει τις δυσκολίες του μέσω της συμπεριφοράς του, τόσο στο σχολικό πλαίσιο, όσο και στις αλληλεπιδράσεις του με τους συνομηλίκους. Ήδη από την προσχολική ηλικία είναι δυνατόν να εκδηλωθούν συμπεριφορικές δυσκολίες σε ένα παιδί, τις οποίες το σχολείο καλείται να αντιμετωπίσει. Ζητήματα όπως η σχολική αποτυχία, οι αρνητικές προσδοκίες των εκπαιδευτικών απέναντι στο «δύσκολο» παιδί και η απόρριψή του από τους συνομηλίκους, συνιστούν παράγοντες κινδύνου οι οποίοι προβλέπουν την επιδείνωση των προβλημάτων συμπεριφοράς του παιδιού. Μάλιστα, εκτός από το να ενταθεί το πρόβλημα κατά τη σχολική ηλικία υπάρχουν πιθανότητες να γενικευτεί και σε μετέπειτα εξελικτικές φάσεις, όπως η εφηβεία.

Συμβολή εκπαιδευτικών & σχολικού πλαισίου

Αρχικά, οι εκπαιδευτικοί της σχολικής μονάδας είναι οι πρώτοι που είναι σε θέση – και οφείλουν – να διακρίνουν τις δυσκολίες. Παίζουν συνεπώς πολύ σημαντικό ρόλο στην ανίχνευση και αναγνώριση των ψυχικών δυσκολιών ενός παιδιού πίσω από μια «προβληματική» – όπως συχνά χαρακτηρίζεται – συμπεριφορά. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις όπου οι γονείς δυσκολεύονται όχι μόνο να αναγνωρίσουν το πρόβλημα του παιδιού τους, αλλά κυρίως να το συνδέσουν με τις δικές τους στάσεις και συμπεριφορές, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να είναι άκρως ευαισθητοποιημένοι και να εκκινήσουν προσπάθειες αντιμετώπισης της κατάστασης, επιδιώκοντας τη συνεργασία της οικογένειας. Το σχολείο λειτουργεί συμπληρωματικά στην ανάπτυξη και την ενίσχυση της ψυχοκοινωνικής ταυτότητας κάθε παιδιού, ενισχύοντας και αναπλαισιώνοντας τον ρόλο της οικογένειας. Ακόμη, είναι πολύ σημαντικό το σχολικό περιβάλλον να παρέχει ευκαιρίες στα παιδιά ως προς την ανάπτυξη των κοινωνικών τους δεξιοτήτων και να μην δρα απορριπτικά απέναντί τους. Συγκεκριμένα, οφείλει να παράσχει καθοδήγηση των μαθητών στην υιοθέτηση εναλλακτικών τρόπων συμπεριφοράς και διόδων έκφρασης, περιορίζοντας την άκριτη προσφυγή σε τιμωρητικές μεθόδους «συμμόρφωσης» και επιπλήξεις, ενώ συγχρόνως προωθώντας την διδαχή των φυσικών συνεπειών που ακολουθούν κάθε συμπεριφορά.

Λαμβάνοντας υπόψη αυτά, σε πρώτο επίπεδο είναι αναγκαίο το πρόγραμμα διδασκαλίας του σχολείου να προσαρμοστεί στις ανάγκες των μαθητών και ιδιαίτερα των ευάλωτων ομάδων, όπως τα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς, με σκοπό την ενσωμάτωσή τους. Σίγουρα απαιτείται ο σχεδιασμός μιας πιο εξατομικευμένης προσέγγισης, ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η αποτελεσματικότερη διαχείριση των δυσκολιών και η αποφυγή καταστάσεων κρίσης στο σχολείο. Είναι πολύ σημαντικό να γίνεται σαφές σε κάθε περίπτωση πως κανένα παιδί δεν συνιστά «πρόβλημα», αλλά ένα άτομο με ξεχωριστή προσωπικότητα και ιδιοσυγκρασία, με ιδιαιτερότητες και ανάγκες αποδοχής και υποστήριξης.

Θετικό σχολικό κλίμα & Ενίσχυση της ομάδας συνομηλίκων

Το γενικότερο «κλίμα» που επικρατεί στο σχολικό πλαίσιο επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ακαδημαϊκή και ψυχοκοινωνική εξέλιξη των παιδιών. Για το λόγο αυτό, ο ρόλος των εκπαιδευτικών δε θα πρέπει να περιορίζεται στην ανάπτυξη των γνωστικών δεξιοτήτων, αλλά συγχρόνως να ενισχύει την αυτοπεποίθηση των παιδιών και να ενθαρρύνει την σύναψη υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. Το ισορροπημένο κλίμα μέσα στην τάξη δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί δίχως την στήριξη των συνομηλίκων του παιδιού, οι οποίοι μπορούν να συνεισφέρουν ιδιαίτερα σημαντικά στην διαδικασία προσαρμογής και εξομάλυνσης των συμπεριφορικών προβλημάτων.

Συχνά, η διαταρακτική συμπεριφορά δρα ενοχλητικά προς τα υπόλοιπα παιδιά και οδηγεί στην περιθωριοποίηση και το στιγματισμό του ενός. Αυτό με την σειρά του έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωσή της συμπεριφοράς, λόγω της απόρριψης που δέχεται το παιδί. Η αποδοχή και η υποστηρικτική στάση των συμμαθητών συνιστά προστατευτικό παράγοντα για ένα παιδί με προβλήματα συμπεριφοράς. Το σχολείο οφείλει να μεριμνήσει για την ευαισθητοποίηση και την κατανόηση που χρειάζεται να εμπνευστεί στα υπόλοιπα παιδιά, ούτως ώστε να μπορέσουν να λειτουργήσουν ως πηγή υποστήριξης. Για παράδειγμα, η λειτουργία των συνομηλίκων ως «συμβούλων» και η ανάθεση σε αυτούς ρόλων προστασίας προς τα παιδιά με προβλήματα ένταξης έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα θετικοί παράγοντες ψυχοκοινωνικής εξέλιξης. Παράλληλα, με τον τρόπο αυτό ευνοείται και ενισχύεται το κλίμα της τάξης και η σύσφιξη των σχέσεων των συμμαθητών, σε μια εποχή που χρήζει ιδιαίτερης φροντίδας ως προς τις σχέσεις συνομηλίκων.

Είναι σημαντικό να μην ξεχνούμε πως τα παιδιά με δυσκολίες συμπεριφοράς χαρακτηρίζονται από ευάλωτη ψυχοσύνθεση, καθώς η διαταρακτική συμπεριφορά έχει συχνά βαθύτερα αίτια που πληγώνουν το παιδί και το καθιστούν ανήμπορο να εξωτερικεύσει τα αρνητικά του αισθήματα με πιο «ώριμο» τρόπο. Χρειάζεται λοιπόν αναγνώριση των δυσκολιών, απέραντη κατανόηση και στήριξη, ούτως ώστε η διαδικασία βοήθειας του παιδιού σε συνεργασία με τους γονείς να είναι ουσιαστική. Τέλος, είναι καλό να υπάρχει ετοιμότητα και ευελιξία από την πλευρά των ενηλίκων, σε περίπτωση που χρειαστεί η αρωγή κάποιου ειδικού ψυχικής υγείας, με σκοπό να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος στην όλη διαδικασία, διευκολύνοντας την επικοινωνία και την εύρεση κατάλληλων μέσων υποστήριξης, με προτεραιότητα την υγιή εξέλιξη του παιδιού.

Καρακώστα Αλεξάνδρα

Ψυχολόγος, MSc Σχολικής Ψυχολογίας

TrueMed-ForLivingMore

 Αλεξάνδρα Καρακώστα

Είναι ευρέως γνωστό ότι η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών εξαρτάται από ποικίλλους παράγοντες και συνθήκες. Ο τρόπος της ανατροφής τους, ο οικογενειακός και κοινωνικός τους περίγυρος και οι εκπαιδευτικές διαδικασίες των οποίων γίνονται μέρος, είναι μόνο μερικοί από αυτούς.

Καθώς το σχολικό περιβάλλον είναι ο χώρος όπου τα παιδιά περνούν μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς τους, γίνεται κατανοητό το γιατί συνιστά ένα περιβάλλον που παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο τόσο στη γνωστική, όσο και στην κοινωνική τους ανάπτυξη. Σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο, στο σχολείο αναδεικνύεται με πολλαπλούς τρόπους η ιδιοσυγκρασία του παιδιού σε συνδυασμό με την γενικότερη ψυχολογική του κατάσταση, όπως αυτή προκύπτει από το οικογενειακό πλαίσιο από το οποίο προέρχεται ένα παιδί και τα – μέχρι τότε – βιώματά του. Τα διαπροσωπικά προβλήματα και οι συναισθηματικές δυσκολίες που επιφορτίζουν ένα παιδί, εύκολα και συχνά «μεταφράζονται» στο σχολικό περιβάλλον ως προβλήματα συμπεριφοράς, συμπεριλαμβανομένων επιθετικών συμπεριφορών που μπορεί να γίνουν αντιληπτές (π.χ. εμπλοκή σε έντονους καυγάδες, άσκηση σωματικής/λεκτικής βίας) αλλά και εν γένει «αντισυμβατικών» συμπεριφορών (π.χ. εναντίωση στους κανόνες, απουσία πειθαρχίας/ορίων).

Οι τρόποι που έχει ένα παιδί στη διάθεσή του για να εκδηλώσει το πώς αισθάνεται είναι πολλές φορές περιορισμένοι, μιας και μπορεί να μην έχει «μάθει» να εξωτερικεύει λεκτικά τα συναισθήματά του, καθώς αυτό πιθανώς να μην ενθαρρύνεται στο ξεχωριστό του οικογενειακό πλαίσιο. Ένας ακόμη λόγος που συχνά δυσχεραίνει την έκφραση είναι η χρονολογική ηλικία του παιδιού, αλλά και η συναισθηματική του ωριμότητα. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά σε μικρότερες ηλικίες συνήθως αδυνατούν να εκφράσουν λεκτικά τις σκέψεις, τις ανησυχίες και τα συναισθήματά τους και αντί αυτού, τείνουν να εκδραματίζουν μέσα από το παιχνίδι αλλά και μέσω της γενικότερης συμπεριφοράς τους. Να καταδεικνύουν δηλαδή και να βιώνουν το αρνητικό τους συναίσθημα, μέσω πράξεων.

Επομένως, το παιδί εξωτερικεύει τις δυσκολίες του μέσω της συμπεριφοράς του, τόσο στο σχολικό πλαίσιο, όσο και στις αλληλεπιδράσεις του με τους συνομηλίκους. Ήδη από την προσχολική ηλικία είναι δυνατόν να εκδηλωθούν συμπεριφορικές δυσκολίες σε ένα παιδί, τις οποίες το σχολείο καλείται να αντιμετωπίσει. Ζητήματα όπως η σχολική αποτυχία, οι αρνητικές προσδοκίες των εκπαιδευτικών απέναντι στο «δύσκολο» παιδί και η απόρριψή του από τους συνομηλίκους, συνιστούν παράγοντες κινδύνου οι οποίοι προβλέπουν την επιδείνωση των προβλημάτων συμπεριφοράς του παιδιού. Μάλιστα, εκτός από το να ενταθεί το πρόβλημα κατά τη σχολική ηλικία υπάρχουν πιθανότητες να γενικευτεί και σε μετέπειτα εξελικτικές φάσεις, όπως η εφηβεία.

Συμβολή εκπαιδευτικών & σχολικού πλαισίου

Αρχικά, οι εκπαιδευτικοί της σχολικής μονάδας είναι οι πρώτοι που είναι σε θέση – και οφείλουν – να διακρίνουν τις δυσκολίες. Παίζουν συνεπώς πολύ σημαντικό ρόλο στην ανίχνευση και αναγνώριση των ψυχικών δυσκολιών ενός παιδιού πίσω από μια «προβληματική» – όπως συχνά χαρακτηρίζεται – συμπεριφορά. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις όπου οι γονείς δυσκολεύονται όχι μόνο να αναγνωρίσουν το πρόβλημα του παιδιού τους, αλλά κυρίως να το συνδέσουν με τις δικές τους στάσεις και συμπεριφορές, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να είναι άκρως ευαισθητοποιημένοι και να εκκινήσουν προσπάθειες αντιμετώπισης της κατάστασης, επιδιώκοντας τη συνεργασία της οικογένειας. Το σχολείο λειτουργεί συμπληρωματικά στην ανάπτυξη και την ενίσχυση της ψυχοκοινωνικής ταυτότητας κάθε παιδιού, ενισχύοντας και αναπλαισιώνοντας τον ρόλο της οικογένειας. Ακόμη, είναι πολύ σημαντικό το σχολικό περιβάλλον να παρέχει ευκαιρίες στα παιδιά ως προς την ανάπτυξη των κοινωνικών τους δεξιοτήτων και να μην δρα απορριπτικά απέναντί τους. Συγκεκριμένα, οφείλει να παράσχει καθοδήγηση των μαθητών στην υιοθέτηση εναλλακτικών τρόπων συμπεριφοράς και διόδων έκφρασης, περιορίζοντας την άκριτη προσφυγή σε τιμωρητικές μεθόδους «συμμόρφωσης» και επιπλήξεις, ενώ συγχρόνως προωθώντας την διδαχή των φυσικών συνεπειών που ακολουθούν κάθε συμπεριφορά.

Λαμβάνοντας υπόψη αυτά, σε πρώτο επίπεδο είναι αναγκαίο το πρόγραμμα διδασκαλίας του σχολείου να προσαρμοστεί στις ανάγκες των μαθητών και ιδιαίτερα των ευάλωτων ομάδων, όπως τα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς, με σκοπό την ενσωμάτωσή τους. Σίγουρα απαιτείται ο σχεδιασμός μιας πιο εξατομικευμένης προσέγγισης, ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η αποτελεσματικότερη διαχείριση των δυσκολιών και η αποφυγή καταστάσεων κρίσης στο σχολείο. Είναι πολύ σημαντικό να γίνεται σαφές σε κάθε περίπτωση πως κανένα παιδί δεν συνιστά «πρόβλημα», αλλά ένα άτομο με ξεχωριστή προσωπικότητα και ιδιοσυγκρασία, με ιδιαιτερότητες και ανάγκες αποδοχής και υποστήριξης.

Θετικό σχολικό κλίμα & Ενίσχυση της ομάδας συνομηλίκων

Το γενικότερο «κλίμα» που επικρατεί στο σχολικό πλαίσιο επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ακαδημαϊκή και ψυχοκοινωνική εξέλιξη των παιδιών. Για το λόγο αυτό, ο ρόλος των εκπαιδευτικών δε θα πρέπει να περιορίζεται στην ανάπτυξη των γνωστικών δεξιοτήτων, αλλά συγχρόνως να ενισχύει την αυτοπεποίθηση των παιδιών και να ενθαρρύνει την σύναψη υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. Το ισορροπημένο κλίμα μέσα στην τάξη δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί δίχως την στήριξη των συνομηλίκων του παιδιού, οι οποίοι μπορούν να συνεισφέρουν ιδιαίτερα σημαντικά στην διαδικασία προσαρμογής και εξομάλυνσης των συμπεριφορικών προβλημάτων.

Συχνά, η διαταρακτική συμπεριφορά δρα ενοχλητικά προς τα υπόλοιπα παιδιά και οδηγεί στην περιθωριοποίηση και το στιγματισμό του ενός. Αυτό με την σειρά του έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωσή της συμπεριφοράς, λόγω της απόρριψης που δέχεται το παιδί. Η αποδοχή και η υποστηρικτική στάση των συμμαθητών συνιστά προστατευτικό παράγοντα για ένα παιδί με προβλήματα συμπεριφοράς. Το σχολείο οφείλει να μεριμνήσει για την ευαισθητοποίηση και την κατανόηση που χρειάζεται να εμπνευστεί στα υπόλοιπα παιδιά, ούτως ώστε να μπορέσουν να λειτουργήσουν ως πηγή υποστήριξης. Για παράδειγμα, η λειτουργία των συνομηλίκων ως «συμβούλων» και η ανάθεση σε αυτούς ρόλων προστασίας προς τα παιδιά με προβλήματα ένταξης έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα θετικοί παράγοντες ψυχοκοινωνικής εξέλιξης. Παράλληλα, με τον τρόπο αυτό ευνοείται και ενισχύεται το κλίμα της τάξης και η σύσφιξη των σχέσεων των συμμαθητών, σε μια εποχή που χρήζει ιδιαίτερης φροντίδας ως προς τις σχέσεις συνομηλίκων.

Είναι σημαντικό να μην ξεχνούμε πως τα παιδιά με δυσκολίες συμπεριφοράς χαρακτηρίζονται από ευάλωτη ψυχοσύνθεση, καθώς η διαταρακτική συμπεριφορά έχει συχνά βαθύτερα αίτια που πληγώνουν το παιδί και το καθιστούν ανήμπορο να εξωτερικεύσει τα αρνητικά του αισθήματα με πιο «ώριμο» τρόπο. Χρειάζεται λοιπόν αναγνώριση των δυσκολιών, απέραντη κατανόηση και στήριξη, ούτως ώστε η διαδικασία βοήθειας του παιδιού σε συνεργασία με τους γονείς να είναι ουσιαστική. Τέλος, είναι καλό να υπάρχει ετοιμότητα και ευελιξία από την πλευρά των ενηλίκων, σε περίπτωση που χρειαστεί η αρωγή κάποιου ειδικού ψυχικής υγείας, με σκοπό να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος στην όλη διαδικασία, διευκολύνοντας την επικοινωνία και την εύρεση κατάλληλων μέσων υποστήριξης, με προτεραιότητα την υγιή εξέλιξη του παιδιού.

Καρακώστα Αλεξάνδρα

Ψυχολόγος, MSc Σχολικής Ψυχολογίας

TrueMed-ForLivingMore