Καρακώστα Αλεξάνδρα

Η εφηβεία συνιστά μια άκρως σημαντική αναπτυξιακή φάση για το άτομο και αποτελεί την μεταβατική περίοδο μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενηλικίωσης. Κατά την περίοδο της εφηβείας λαμβάνει χώρα μια σειρά ψυχικών διεργασιών, όπου προϋπόθεση για την ομαλή διεξαγωγή τους αποτελούν οι ευνοϊκές κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες στη ζωή του εφήβου. Οι βασικότεροι ψυχοκοινωνικοί στόχοι που επιτυγχάνονται μέσω των διεργασιών αυτών είναι η κατάκτηση της αυτονομίας, ο σχηματισμός θετικής εικόνας εαυτού και η δημιουργία προσωπικής ταυτότητας (καθορισμός επιλογών που χαρακτηρίζουν το κάθε άτομο). Πρέπει να σημειωθεί ότι πολλές φορές η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη δεν συμβαδίζει με την χρονολογική ηλικία και την σωματική ανάπτυξη στον έφηβο.

Κατά την περίοδο των μεταβατικών σταδίων της εφηβείας, συχνά η ψυχική ισορροπία των ατόμων διαταράσσεται, καθιστώντας τον έφηβο εαυτό ευάλωτο, καθώς χαρακτηρίζεται από γενικευμένη ρευστότητα σε διάφορους τομείς. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η ψυχολογική αυτή συνθήκη δεν συνιστά «παθολογία», αλλά μια υγιή και αναγκαία αναδόμηση. Το άτομο προσπαθεί από την μια να ισορροπήσει ανάμεσα στο παιδί που ήταν και στη ζωή που βίωνε έως τώρα με όλα τα οφέλη της παιδικής ηλικίας και από την άλλη να δομήσει μια ώριμη, ενήλικη προσωπικότητα απαρτιώνοντας το «νέο» εαυτό.

Σε αυτή τη φάση ο έφηβος αισθάνεται την ανάγκη να «απομακρυνθεί» συναισθηματικά και πρακτικά από τους γονείς του, με σκοπό να διαχειριστεί την εσωτερική του αναταραχή. Σταδιακά εγκαταλείπονται οι εξαρτητικές σχέσεις με τους γονείς και ο εαυτός διαφοροποιείται, αποκτά αίσθηση συνέχειας και ύπαρξης. Αν οι εξωτερικές συνθήκες είναι ευνοϊκές και το περιβάλλον του εφήβου υποβοηθά τη διαδικασία αυτή, το Εγώ του γίνεται ικανό να αντέξει την αποεπένδυση των – «τέλειων» ως τότε – γονέων. Κατά συνέπεια, προάγεται η ανάπτυξη του ατόμου τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε γνωστικό επίπεδο.

Η διαδικασία της αποϊδανικοποίησης

Παρά την ιδιαίτερη σημασία της για την ανάπτυξη, αυτή είναι μια επώδυνη για τους εφήβους διαδικασία που συχνά προκαλεί μια γενικότερη συναισθηματική αστάθεια και συναισθήματα πένθους. Η αυθεντία των γονέων απορρίπτεται και ο έφηβος δεν επαφίεται πλέον σε αυτούς για να ρυθμίσει το επίπεδο του άγχους και της αυτοεκτίμησής του. Ως αποτέλεσμα, αισθάνεται μετέωρος, βιώνει ένα κενό και οδηγείται στην αναζήτηση έντονων συναισθημάτων και συγκινήσεων. Οι έφηβοι για το λόγο αυτό είναι συνήθως ιδιαίτερα δραστήριοι, υπερκινητικοί και κάνουν τα πάντα για να αποφύγουν την πλήξη και την ανεπάρκεια. Επίσης, σε αυτό οφείλεται η συνεχής ενασχόληση τους με το μέλλον. Ο έφηβος προσπαθεί να αποκαταστήσει αυτή την «απώλεια» με το να αποκτά δεξιότητες, να συμμετέχει σε ομάδες, να δημιουργεί ινδάλματα που στη φαντασία του ασπάζονται την τελειότητα και ούτω καθεξής. Η διεργασία αυτή απαιτεί ψυχικό σθένος από το άτομο. Οι γονείς πρέπει εξίσου να σταθούν δυνατοί μπροστά σε αυτή τη μεταβολή, ώστε να μην αναστείλουν την διαδικασία της αποϊδανικοποίησης «εγκλωβίζοντας» τον έφηβο και εμποδίζοντας την ανάπτυξη του.

Η παρορμητική συμπεριφορά δρα λειτουργικά για τον έφηβο καθώς τον βοηθά να οικοδομήσει την ταυτότητά του και να αρχίσει να κατανοεί ποιος είναι πραγματικά. Η δημιουργία της ταυτότητας δεν αρχίζει και ούτε τελειώνει με την εφηβεία. Κατά τη διαδικασία σχηματισμού ταυτότητας ο έφηβος έχει ανάγκη από μια ιδεολογία για να προσανατολιστεί προς το μέλλον, να θέτει σκοπούς και στόχους. Μάλιστα, στη φάση αυτή, ο ιδεολογικός προσανατολισμός και όσα τον απαρτίζουν, γίνονται τόσο σημαντικά, ώστε οποιαδήποτε απειλή τους κάνει τον έφηβο να νιώθει χαμένος και του προκαλεί αισθήματα ματαίωσης.

Οι λειτουργίες της ομάδας των συνομηλίκων

Στην προσπάθεια αποδυνάμωσης της «εξάρτησης» από τους γονείς, ο έφηβος καταφεύγει συνήθως στις παρέες συνομηλίκων. Οι φίλοι γίνονται εξαιρετικά σημαντικοί για αυτόν, και τους χρησιμοποιεί για να ορίσει τον εαυτό του, το ποιος είναι, μέσα από εκείνους. Η παρέα ρυθμίζει τώρα τον τρόπο συμπεριφοράς, τα άγχη του, την αυτοεκτίμησή του. Του παρέχει ουσιαστικά μια προσωρινή ταυτότητα ώσπου να διαμορφώσει την ενήλικη προσωπικότητά του. Θεωρεί πως είναι οι μόνοι που μπορούν να τον καταλάβουν, να τον βοηθήσουν και που αξίζουν την προσοχή του ως άτομα. Οι σχέσεις αυτές στην πλειοψηφία τους είναι παροδικές και ασταθείς, όμως χρήσιμες για την ομαλή ανάπτυξη του εφήβου.

Πρέπει να σημειωθεί πως πολλοί παράγοντες μπορεί να οδηγήσουν τον έφηβο στο να μην κατορθώσει να μεταβεί επιτυχώς μέσα από τις αναγκαίες διεργασίες της εφηβείας με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κατάλοιπα και ελλείμματα στην ενήλικη προσωπικότητά του. Πρόκειται για μια αναπτυξιακή φάση εξαιρετικής σημασίας και αναγκαιότητας που μέσα από τη μελέτη της είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τις «αλλόκοτες» συμπεριφορές και τον ταραγμένο συναισθηματικό κόσμο των εφήβων.

Γονεϊκός ρόλος

Ο ρόλος των γονέων σε αυτή την αναπτυξιακή περίοδο κρίνεται καθοριστικός. Οι γονείς χρειάζεται να διαχειριστούν την δική τους συναισθηματική φόρτιση και ανησυχία, με τρόπο που να αναδεικνύεται στο παιδί η εμπιστοσύνη τους στις ικανότητες, τα χαρίσματα και τις επιλογές του. Η συνεχής προσπάθεια «μείωσης» και απόρριψης των ιδεών και των ανησυχιών των εφήβων ως μη σημαντικές, αλλά και η προσπάθεια υπόδειξης τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς, μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στην υγιή ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης προσωπικότητας. Οι γονείς οφείλουν να παρουσιάζονται συναισθηματικά διαθέσιμοι και «ανοιχτοί» στο να αφουγκραστούν και να κατανοήσουν τον καινούριο «κόσμο» που ανοίγεται μπροστά τους μέσω της ωρίμανσης του παιδιού τους, αλλά και να είναι σε θέση να καθησυχάσουν και να ανακουφίσουν τα άγχη του, όσο είναι δυνατόν. Είναι χρήσιμο να έχει κανείς πάντοτε στο μυαλό του ότι η εφηβεία είναι η ηλικιακή περίοδος του πειραματισμού και της αμφισβήτησης, προκειμένου να κατακτηθούν βασικοί ψυχοκοινωνικοί στόχοι πριν την έναρξη της ενηλίκου ζωής και συχνά μπορεί να είναι «δύσκολη» στην βίωσή της, τόσο από τον έφηβο, όσο και από το κοινωνικό του περιβάλλον.

Το άρθρο έγραψε η κ. Καρακώστα Αλεξάνδρα, Ψυχολόγος, MSc Σχολικής Ψυχολογίας.

Αξίζει να σημειωθεί πως είναι απόφοιτη του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ και κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος του ίδιου τμήματος, με τίτλο “Εφαρμοσμένη Ψυχολογία: Κατεύθυνση Σχολικής Ψυχολογίας”

TrueMed-ForLivingMore

 Καρακώστα Αλεξάνδρα

Η εφηβεία συνιστά μια άκρως σημαντική αναπτυξιακή φάση για το άτομο και αποτελεί την μεταβατική περίοδο μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενηλικίωσης. Κατά την περίοδο της εφηβείας λαμβάνει χώρα μια σειρά ψυχικών διεργασιών, όπου προϋπόθεση για την ομαλή διεξαγωγή τους αποτελούν οι ευνοϊκές κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες στη ζωή του εφήβου. Οι βασικότεροι ψυχοκοινωνικοί στόχοι που επιτυγχάνονται μέσω των διεργασιών αυτών είναι η κατάκτηση της αυτονομίας, ο σχηματισμός θετικής εικόνας εαυτού και η δημιουργία προσωπικής ταυτότητας (καθορισμός επιλογών που χαρακτηρίζουν το κάθε άτομο). Πρέπει να σημειωθεί ότι πολλές φορές η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη δεν συμβαδίζει με την χρονολογική ηλικία και την σωματική ανάπτυξη στον έφηβο.

Κατά την περίοδο των μεταβατικών σταδίων της εφηβείας, συχνά η ψυχική ισορροπία των ατόμων διαταράσσεται, καθιστώντας τον έφηβο εαυτό ευάλωτο, καθώς χαρακτηρίζεται από γενικευμένη ρευστότητα σε διάφορους τομείς. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η ψυχολογική αυτή συνθήκη δεν συνιστά «παθολογία», αλλά μια υγιή και αναγκαία αναδόμηση. Το άτομο προσπαθεί από την μια να ισορροπήσει ανάμεσα στο παιδί που ήταν και στη ζωή που βίωνε έως τώρα με όλα τα οφέλη της παιδικής ηλικίας και από την άλλη να δομήσει μια ώριμη, ενήλικη προσωπικότητα απαρτιώνοντας το «νέο» εαυτό.

Σε αυτή τη φάση ο έφηβος αισθάνεται την ανάγκη να «απομακρυνθεί» συναισθηματικά και πρακτικά από τους γονείς του, με σκοπό να διαχειριστεί την εσωτερική του αναταραχή. Σταδιακά εγκαταλείπονται οι εξαρτητικές σχέσεις με τους γονείς και ο εαυτός διαφοροποιείται, αποκτά αίσθηση συνέχειας και ύπαρξης. Αν οι εξωτερικές συνθήκες είναι ευνοϊκές και το περιβάλλον του εφήβου υποβοηθά τη διαδικασία αυτή, το Εγώ του γίνεται ικανό να αντέξει την αποεπένδυση των – «τέλειων» ως τότε – γονέων. Κατά συνέπεια, προάγεται η ανάπτυξη του ατόμου τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε γνωστικό επίπεδο.

Η διαδικασία της αποϊδανικοποίησης

Παρά την ιδιαίτερη σημασία της για την ανάπτυξη, αυτή είναι μια επώδυνη για τους εφήβους διαδικασία που συχνά προκαλεί μια γενικότερη συναισθηματική αστάθεια και συναισθήματα πένθους. Η αυθεντία των γονέων απορρίπτεται και ο έφηβος δεν επαφίεται πλέον σε αυτούς για να ρυθμίσει το επίπεδο του άγχους και της αυτοεκτίμησής του. Ως αποτέλεσμα, αισθάνεται μετέωρος, βιώνει ένα κενό και οδηγείται στην αναζήτηση έντονων συναισθημάτων και συγκινήσεων. Οι έφηβοι για το λόγο αυτό είναι συνήθως ιδιαίτερα δραστήριοι, υπερκινητικοί και κάνουν τα πάντα για να αποφύγουν την πλήξη και την ανεπάρκεια. Επίσης, σε αυτό οφείλεται η συνεχής ενασχόληση τους με το μέλλον. Ο έφηβος προσπαθεί να αποκαταστήσει αυτή την «απώλεια» με το να αποκτά δεξιότητες, να συμμετέχει σε ομάδες, να δημιουργεί ινδάλματα που στη φαντασία του ασπάζονται την τελειότητα και ούτω καθεξής. Η διεργασία αυτή απαιτεί ψυχικό σθένος από το άτομο. Οι γονείς πρέπει εξίσου να σταθούν δυνατοί μπροστά σε αυτή τη μεταβολή, ώστε να μην αναστείλουν την διαδικασία της αποϊδανικοποίησης «εγκλωβίζοντας» τον έφηβο και εμποδίζοντας την ανάπτυξη του.

Η παρορμητική συμπεριφορά δρα λειτουργικά για τον έφηβο καθώς τον βοηθά να οικοδομήσει την ταυτότητά του και να αρχίσει να κατανοεί ποιος είναι πραγματικά. Η δημιουργία της ταυτότητας δεν αρχίζει και ούτε τελειώνει με την εφηβεία. Κατά τη διαδικασία σχηματισμού ταυτότητας ο έφηβος έχει ανάγκη από μια ιδεολογία για να προσανατολιστεί προς το μέλλον, να θέτει σκοπούς και στόχους. Μάλιστα, στη φάση αυτή, ο ιδεολογικός προσανατολισμός και όσα τον απαρτίζουν, γίνονται τόσο σημαντικά, ώστε οποιαδήποτε απειλή τους κάνει τον έφηβο να νιώθει χαμένος και του προκαλεί αισθήματα ματαίωσης.

Οι λειτουργίες της ομάδας των συνομηλίκων

Στην προσπάθεια αποδυνάμωσης της «εξάρτησης» από τους γονείς, ο έφηβος καταφεύγει συνήθως στις παρέες συνομηλίκων. Οι φίλοι γίνονται εξαιρετικά σημαντικοί για αυτόν, και τους χρησιμοποιεί για να ορίσει τον εαυτό του, το ποιος είναι, μέσα από εκείνους. Η παρέα ρυθμίζει τώρα τον τρόπο συμπεριφοράς, τα άγχη του, την αυτοεκτίμησή του. Του παρέχει ουσιαστικά μια προσωρινή ταυτότητα ώσπου να διαμορφώσει την ενήλικη προσωπικότητά του. Θεωρεί πως είναι οι μόνοι που μπορούν να τον καταλάβουν, να τον βοηθήσουν και που αξίζουν την προσοχή του ως άτομα. Οι σχέσεις αυτές στην πλειοψηφία τους είναι παροδικές και ασταθείς, όμως χρήσιμες για την ομαλή ανάπτυξη του εφήβου.

Πρέπει να σημειωθεί πως πολλοί παράγοντες μπορεί να οδηγήσουν τον έφηβο στο να μην κατορθώσει να μεταβεί επιτυχώς μέσα από τις αναγκαίες διεργασίες της εφηβείας με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κατάλοιπα και ελλείμματα στην ενήλικη προσωπικότητά του. Πρόκειται για μια αναπτυξιακή φάση εξαιρετικής σημασίας και αναγκαιότητας που μέσα από τη μελέτη της είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τις «αλλόκοτες» συμπεριφορές και τον ταραγμένο συναισθηματικό κόσμο των εφήβων.

Γονεϊκός ρόλος

Ο ρόλος των γονέων σε αυτή την αναπτυξιακή περίοδο κρίνεται καθοριστικός. Οι γονείς χρειάζεται να διαχειριστούν την δική τους συναισθηματική φόρτιση και ανησυχία, με τρόπο που να αναδεικνύεται στο παιδί η εμπιστοσύνη τους στις ικανότητες, τα χαρίσματα και τις επιλογές του. Η συνεχής προσπάθεια «μείωσης» και απόρριψης των ιδεών και των ανησυχιών των εφήβων ως μη σημαντικές, αλλά και η προσπάθεια υπόδειξης τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς, μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στην υγιή ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης προσωπικότητας. Οι γονείς οφείλουν να παρουσιάζονται συναισθηματικά διαθέσιμοι και «ανοιχτοί» στο να αφουγκραστούν και να κατανοήσουν τον καινούριο «κόσμο» που ανοίγεται μπροστά τους μέσω της ωρίμανσης του παιδιού τους, αλλά και να είναι σε θέση να καθησυχάσουν και να ανακουφίσουν τα άγχη του, όσο είναι δυνατόν. Είναι χρήσιμο να έχει κανείς πάντοτε στο μυαλό του ότι η εφηβεία είναι η ηλικιακή περίοδος του πειραματισμού και της αμφισβήτησης, προκειμένου να κατακτηθούν βασικοί ψυχοκοινωνικοί στόχοι πριν την έναρξη της ενηλίκου ζωής και συχνά μπορεί να είναι «δύσκολη» στην βίωσή της, τόσο από τον έφηβο, όσο και από το κοινωνικό του περιβάλλον.

Το άρθρο έγραψε η κ. Καρακώστα Αλεξάνδρα, Ψυχολόγος, MSc Σχολικής Ψυχολογίας.

Αξίζει να σημειωθεί πως είναι απόφοιτη του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ και κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος του ίδιου τμήματος, με τίτλο “Εφαρμοσμένη Ψυχολογία: Κατεύθυνση Σχολικής Ψυχολογίας”

TrueMed-ForLivingMore