Δήμητρα- Ειρήνη Κλώντζα

~Είμαστε αυτό που είμαστε επειδή ήμασταν αυτό που ήμασταν~

Sigmund Freud

ΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ-ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ (ΨΚΔ): Κλινική εικόνα, αιτιοπαθογένεια, αντιμετώπιση

Στην σύγχρονη εποχή που ζούμε όλοι μας γνωρίζουμε ορισμένες ελαφριές μορφές καταναγκασμού. Πολλοί από εμάς επιδιώκουν να διεκπεραιώνουμε υποθέσεις με την ίδια σειρά, ή προστατευόμαστε από σύμβολα κακοτυχίας (μαύρες γάτες), χωρίς ωστόσο να τους δίνουμε υπερβολική σημασία.

Για παράδειγμα, ο ασθενής μπορεί να αναρωτιέται αν έσβησε την κουζίνα, το φως ή το θερμοσίφωνο(ιδεοληψία) και να ελέγχει πολλές φορές (συχνά με τελετουργικό τρόπο)το διακόπτη (ψυχαναγκασμός) ή μπορεί να φοβάται ότι η θέα ενός μαχαιριού μπορεί να τον οδηγήσει να κάνει κακό σε κάποιον οικείο του και να κρύβει τα μαχαίρια με σκοπό να αποφύγει το κακό. Οι καταναγκασμοί γίνονται προς «εξουδετέρωση» των ψυχαναγκασμών και αποσκοπούν στη μείωση του άγχους, της δυσφορίας ή στην αποτροπή μιας πιθανολογούμενης καταστροφής.

Τα συχνότερα θέματα καταναγκασμών είναι κατά σειρά συχνότητας:

• Σχετικές με την καθαριότητα-μόλυνση (επαναλαμβανόμενο πλύσιμο των χεριών μετά από το άγγιγμα ενός αντικειμένου)*
• Με την τακτοποίηση-ταξινόμηση και συμμετρία
• Συλλογή διαφόρων αντικειμένων 
• Με τον συχνό έλεγχο ασφάλειας στο σπίτι. Σε αντίθεση με τους ανθρώπους που ικανοποιούνται με μια απλή ματιά, οι άνθρωποι με ΨΚΔ θα πρέπει να ελέγξουν ξανά και ξανά τα πράγματα, ώστε να είναι σίγουροι ότι όλα είναι ασφαλή
• Με τη βιαιότητα ή την παθολογική εκτίμηση του κινδύνου
• Νοερές πράξεις μπορεί να είναι: προσευχές, μετρήσεις, αριθμοί, τραγούδια, επαναλήψεις λέξεων κτλ.

• Η ιδεοληψία μόλυνσης αφορά στην υπερβολική νοητική ενασχόληση με το ενδεχόμενο μόλυνσης από ρύπους, ακαθαρσίες ή μικροοργανισμούς και επακόλουθης νόσησης. Συνήθως αυτή η ιδεοληψία συμβαίνει όταν το άτομο με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή έρχεται σε επαφή με αντικείμενα που ίσως να έχουν αγγίξει άλλοι άνθρωποι (π.χ. τουαλέτες, τηλέφωνα, χρήματα, γράμματα, τρόφιμα κλπ). Η επαφή με πιθανά μολυσμένα αντικείμενα γενικά αποφεύγεται επειδή προκαλεί στρες. Αν η επαφή τελικά συμβεί, οι περισσότεροι άνθρωποι με ΨΚΔ θα πλυθούν ώστε να ανακουφιστούν από το στρες, και να μειώσουν την πιθανότητα κινδύνου. Τα τελετουργικά πλυσίματος μπορεί να συνδέονται με ιδεοληψίες αμφιβολίας ότι μπορεί να δηλητηριαστούν ή ότι τα γυάλινα αντικείμενα του φαγητού έχουν μολυνθεί. Ιδίως αυτή την περίοδο με την πανδημία του κορωνοϊού, οι ψυχαναγκασμοί καθαριότητας μπορεί να είναι ιδιαίτερα αυξημένοι. (Dr. Αριστοτέλης Βάθης, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής)

Στις περιπτώσεις αυτές το άτομο αναγνωρίζει ότι οι ιδεοληψίες ή οι καταναγκασμοί είναι υπερβολικοί και παράλογοι. Επειδή τα μέτρια ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα είναι πολύ συχνά στο γενικό πληθυσμό, η διάγνωση της ΨΚΔ γίνεται μόνο όταν οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί παρεμβαίνουν στη ζωή ενός ατόμου, μειώνοντας έτσι την ποιότητα της ζωής. Για να διαγνωστεί διαταραχή, οι σκέψεις αυτές θα πρέπει να απασχολούν το άτομο περισσότερο από μια ώρα την ημέρα ή να βιώνονται ως ιδιαίτερα ενοχλητικοί και επιβαρυντικοί για τη διάθεση και να έχουν ως συνέπεια την επιδείνωση της λειτουργικότητας του ατόμου στην καθημερινή του ζωή.

Ο επιπολασμός βίου είναι γύρω στο 2.5% του πληθυσμού και είναι εξίσου συχνή σε άνδρες και γυναίκες. Συνήθως αρχίζει στην εφηβεία ή στην αρχή της ενήλικης ζωής (21-25 έτη).Τα μισά περιστατικά με έναρξη στην ενήλικη ζωή ξεκινούν μετά από ψυχοπιεστικό γεγονός και τα άλλα μισά εν αιθρία. Σε γυναίκες στο 1/3 παρατηρείται έναρξη της διαταραχής στην κύηση, η οποία έτσι κι αλλιώς επιδεινώνει προϋπάρχουσα ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Η πορεία είναι χρόνια στο 54-61%, με διακυμάνσεις στο 24-33% και με εξάρσεις και υφέσεις στο 11-14% των περιπτώσεων. Περίπου οι μισοί από τους ενήλικες που εμφανίζουν ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι άγαμοι ή ζουν μόνοι. Τα άτομα που πάσχουν από ΨΚΔ έχουν σαν κινητήρια δύναμη την ορθολογιστική σκέψη και τη πράξη. Ορισμένα άτομα με έντονη ανάγκη ελέγχου αργούν συνήθως στα ραντεβού τους. Εν κατακλείδι, τα νευρωτικά συμπτώματα αφορούν σε διαταραχές των συναισθημάτων και σκέψεων και σημαίνουν άμυνα ενάντια στο κατακλυσμικό άγχος. Από αυτά τα συμπτώματα το άτομο αντλεί κάποια πλεονεκτήματα.

Η διαταραχή συχνά συνυπάρχει με κατάθλιψη και άλλες αγχώδεις διαταραχές (π.χ. πανικό ή φοβίες). Ορισμένες οργανικές διαταραχές εμφανίζουν ιδεοψυχαναγκαστική σημειολογία, όπως η νόσος Tourette (σύνθετα φωνητικά και κινητικά τικ, με χαρακτηριστική κοπρολαλία), τη χορεία Sydenham, την επιληψία κροταφικού λοβού και ορισμένες εγκεφαλίτιδες. Μία ομάδα διαταραχών «ιδεοψυχαναγκαστικού φάσματος» περιλαμβάνει τη νόσο Tourette, τις διαταραχές ελέγχου των παρορμήσεων (διαλείπουσα εκρηκτική διαταραχή, κλεπτομανία, παθολογική χαρτοπαιξία, πυρομανία, τριχοτιλλομανία), τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, τη δυσμορφοφοβία, την υποχονδρίαση και την παθολογική ζηλοτυπία.

“Ο Ορέστης κυνηγημένος από τις Ερινύες”

Θεωρείται από παλιά ως μια “κλασική” οργάνωση νευρωτικού επιπέδου. Ο Salzman το 1980 συνοψίζει τις παρατηρήσεις για την ιδεοληπτική ψυχαναγκαστική προσωπικότητα ως εξής: “Η δομή του ιδεοληπτικού χαρακτήρα διακρίνεται, σύμφωνα με τον S. Freud, από την τάξη, το πείσμα και τη φιλαργυρία. Άλλοι αναφέρουν την ισχυρογνωμοσύνη, την τάξη, την τελειοθηρία, την ακρίβεια σε χρονικά ζητήματα, τη σχολαστικότητα, τη λιτότητα και τάσεις προς τη διανοητικοποίηση και την εξονυχιστική συζήτηση. Ο Pierre Janet περιέγραψε αυτά τα άτομα ως άκαμπτα, ανελαστικά, χωρίς προσαρμοστικότητα, υπερβολικά ευσυνείδητα, λάτρεις της τάξης και της πειθαρχίας και με μεγάλη επιμονή ακόμη και μπροστά σε υπέρμετρα εμπόδια. Σε γενικές γραμμές, είναι άτομα αξιόπιστα και έμπιστα και έχουν υψηλά κριτήρια και ηθικές αξίες. Διακρίνονται από πρακτικό πνεύμα, σαφήνεια, σχολαστικότητα, αλλά και ένα διαρκές αίσθημα ανικανοποίητου. Υπό ψυχοπιεστικές συνθήκες ή ακραίες απαιτήσεις αυτά τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας δημιουργούν συμπτώματα τα οποία στη συνέχεια επαναλαμβάνονται τελετουργικά”.

Ψυχανάλυση Φρόυντ για σκληρούς αναγνώστες

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ για την ανάπτυξη της προσωπικότητας αποδίδει πρωταρχική σημασία στα πρώτα παιδικά χρόνια της ζωής. Καθοριστικό ρόλο έχει ένα δυναμικό ασυνείδητο το οποίο απαρτίζεται πρωτίστως από τις σεξουαλικές ενορμήσεις οι οποίες έχουν ως αρχικό έρεισμα τις βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες. Οι τελευταίες μέσω των ερωτογενών ζωνών (στοματική, πρωκτική και γεννητική περιοχή) φέρνουν σε επαφή το παιδί με αντικείμενα του περιβάλλοντός του (ενν. αντικείμενο έλξης και αγάπης, κατά κανόνα άλλα άτομα όχι με την έννοια ‘πράγμα’). Οι εμπειρίες ικανοποίησης των ενορμήσεων εσωτερικεύονται στον ψυχισμό και αποτελούν τα θεμέλια του εσωτερικού φαντασιωτικού κόσμου του ατόμου και της προσωπικότητάς του.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ για την ανάπτυξη της προσωπικότητας αποδίδει πρωταρχική σημασία στα πρώτα παιδικά χρόνια της ζωής. Καθοριστικό ρόλο έχει ένα δυναμικό ασυνείδητο το οποίο απαρτίζεται πρωτίστως από τις σεξουαλικές ενορμήσεις οι οποίες έχουν ως αρχικό έρεισμα τις βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες. Οι τελευταίες μέσω των ερωτογενών ζωνών (στοματική, πρωκτική και γεννητική περιοχή) φέρνουν σε επαφή το παιδί με αντικείμενα του περιβάλλοντός του (ενν. αντικείμενο έλξης και αγάπης, κατά κανόνα άλλα άτομα όχι με την έννοια ‘πράγμα’). Οι εμπειρίες ικανοποίησης των ενορμήσεων εσωτερικεύονται στον ψυχισμό και αποτελούν τα θεμέλια του εσωτερικού φαντασιωτικού κόσμου του ατόμου και της προσωπικότητάς του.

Ο οικονομικός χαρακτήρας και η ισχυρογνωμοσύνη του αφορούν τις προεξάρχουσες σταθερές του ιδεοψυχαναγκαστικού. Κατά τους Freud και Abraham αυτά τα τρία χαρακτηριστικά αφορούν σε μια ερωτογενή καθήλωση στο σαδιστικό-πρωκτικό στάδιο: όταν το παιδί αποκτά τη μυϊκή ικανότητα ελέγχου των σφιγκτήρων του, ικανοποιείται με την κατακράτηση ή την αποβολή των κοπράνων του. Έχοντας πλέον τη δύναμη αυτή μπορεί να δώσει τα κόπρανά του ως δώρο στη μητέρα του όπως αυτή το επιθυμεί ή μπορεί να τα κρατήσει για τον εαυτό του και να τα αποβάλλει σύμφωνα με την δική του επιθυμία (έτσι μαθαίνεται το «ναι» και το «όχι»). Ο Φρόυντ ανέδειξε την συμβολική αντιστοιχία: στήθος= τροφή= κόπρανα= δώρο= χρήμα= πέος= παιδί. Αυτή η διαλεκτική μπορεί να συνεχίσει και στην ενήλικη ζωή επενδύοντας σε καινούρια αντικείμενα (μετάθεση) όπως το χρήμα (χειρισμός του περιβάλλοντος: «σου δίνω δε σου δίνω», δηλαδή σε «παίζω», διαστροφικά, μέσω του χρήματος). Οι έννοιες «συγκρατώ ή αφήνω τις λέξεις μου» σημαίνουν «φυλάσσω ή χάνω τα πράγματα που αυτές δηλώνουν». Αυτό οδηγεί σε έναν μαγικό χειρισμό της γλώσσας που τον συναντάμε στους προληπτικούς ανθρώπους και σε ορισμένες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις όπως στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση και στην σχιζοφρένεια.

Τα νήπια στην ακμή της δεύτερης πρωκτικής φάσης μπορεί να αρνούνται να αδειάζουν το έντερο τους και έτσι να εκδικούνται τη μαμά (ή όποιον την υποκαθιστά) η οποία προσπαθεί να οργανώσει τις αφοδευτικές του συνήθειες (σαδιστική ευχαρίστηση). Πρόκειται εδώ για μία αντίδραση του παιδιού κατά της αρχής (της εξουσίας): « δεν θα τα αφήσω να μου φύγουν, θα τα ελέγξω» (συγκράτηση του αντικειμένου).

Εδώ είναι που ερείδεται (καθήλωση) το πείσμα, η τσιγκουνιά, η ισχυρογνωμοσύνη του ψυχαναγκαστικού. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του, το παιδί θα αναπτύξει τα χαρακτηριστικά της ντροπής, της αηδίας και της ηθικής τα οποία συνιστούν εξ αντιδράσεως σχηματισμούς κατά των διεγέρσεων του πρωκτικού σταδίου. Οι διεγέρσεις των προοιδιπόδειων σταδίων (στοματικό, πρωκτικό) οδηγούν σε μια σεξουαλική ικανοποίηση διαστροφική και ενοχική. Η εγκατάσταση της ηθικής στη ζωή του ψυχαναγκαστικού έχει αμυντικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στο να θέσει το συνειδητό Εγώ του υποκειμένου μακριά από την αρχική εχθρότητα, η οποία είναι ένδειξη καθήλωσης στην προοιδιπόδεια φάση της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης και δη στην πρωκτική.

Στον ψυχαναγκαστικό χαρακτήρα, σύμφωνα με την ανάπτυξη της λίμπιντο και τις φάσεις οργάνωσης της σεξουαλικότητας υπάρχει καθήλωση και παλινδρόμηση στο πρωκτικό και σαδιστικό στάδιο. Έτσι όταν το μικρό αγόρι απωθήσει τις γενετήσιες παρορμήσεις του μπροστά στο άγχος του ευνουχισμού, ως έφηβος δεν θα πετύχει την επίτευξη των απαιτήσεων της σεξουαλικής ωριμότητας και θα στραφεί στην “χρήση ναρκισσιστικών αναπληρώσεων με τη μορφή υπερτονισμένων ηθικών κι αισθητικών επιδιώξεων”. Στις περιπτώσεις αυτές, ο έλεγχος είναι υπέρμετρος όχι μόνο στο θέμα εκπαίδευσης του παιδιού στην τουαλέτα αλλά και σε θέματα της στοματικής και οιδιπόδειας φάσης εξέλιξης του ατόμου. Γονείς αυστηροί, απαγορευτικοί, συγκρατημένοι μπορεί να καταδικάσουν όχι μόνο την “απαράδεκτη” συμπεριφορά αλλά και τα συναισθήματα, τις φαντασιώσεις και τις σκέψεις του παιδιού, να παρεμποδίζουν τον αυθορμητισμό του, να επιμένουν στην συμβατική, για το φύλο, υιοθέτηση συμπεριφοράς, προκαλώντας παλινδρόμηση σ’ αυτό από τα οιδιπόδεια στα πρωκτικά ζητήματα. Ωστόσο, και σε άτομα που νιώθουν ή είναι πράγματι παραμελημένα, στερημένα από μια οργανωμένη οικογενειακή ζωή, και που για να προστατευθούν δημιουργούν μόνα τους το πρότυπο μιας γονεϊκής εικόνας προβάλλοντας σ’ αυτή τη δική τους έντονα επιθετική ιδιοσυγκρασία, μπορεί να αναπτυχθεί μία ιδεοψυχαναγκαστικού τύπου οργάνωση χαρακτήρα, όπου βασικό ρόλο παίζει η εξιδανίκευση. Εν κατακλείδι, στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση έχουμε παλινδρόμηση της σεξουαλικής ζωής στο πρωκτικό στάδιο. Αυτή η πρωκτικότητα είναι επίσης παρούσα στη δομή των θρησκευτικών πρακτικών. Συχνά οι ψυχαναγκαστικοί εξελίσσονται διανοητικά σε υψηλό βαθμό.

Θεραπεία

Αν διαγνωστεί η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι σπάνιο να αντιμετωπιστεί χωρίς την βοήθεια ψυχοθεραπευτή, καθώς μπορεί να εξελιχτεί σε χρόνια νόσο αν δεν θεραπευτεί εγκαίρως. Η ψυχοθεραπεία αποτελεί μια αποτελεσματική μέθοδο θεραπείας αυτής της διαταραχής και στοχεύει στην έκθεση του ατόμου (για τους τελετουργικούς καταναγκασμούς) σε μια επίφοβη κατάσταση και στην συνέχεια την παρεμπόδιση της απάντησης.

«Ένας γενικός κανόνας  όταν έχετε ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, είναι ότι οι αμφιβολίες γίνονται πιο ισχυρές όσο ενδίδετε στους ψυχαναγκασμούς, και αποδυναμώνονται όσο περισσότερο αντιστέκεστε. Χρειάζεται να το κάνετε ξανά και ξανά, μέχρι να μην έχετε πλέον άγχος που να συνδέεται με αυτή την δραστηριότητα.» Dr. Αριστοτέλης Βάθης, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής

Σε ορισμένες περιπτώσεις στη θεραπεία της διαταραχής μπορεί να χρειαστεί και φαρμακευτική αγωγή από ψυχίατρο. Θεραπεία πρώτης επιλογής είναι οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs), π.χ. φλουοξετίνη, φλουβοξαμίνη, παροξετίνη, σερτραλίνη. Επί μερικής ή μη απόκρισης μετά την χορήγηση και δεύτερου SSRI, συνίσταται χλωριμιπραμίνη (η δόση της χλωριμιπραμίνης διατηρείται σε χαμηλότερα επίπεδα για την αποφυγή εμφάνισης του σεροτονινεργικού συνδρόμου). Για τις ανθεκτικές μορφές χορηγείται SSRI σε συνδυασμό με (άτυπα) αντιψυχωσικά π.χ. ρισπεριδόνη, ολανταπίνη. Εάν υπάρχει και πάλι ατελής ανταπόκριση , γίνονται συνδυασμοί με λίθιο (ειδικά αν συνυπάρχει κατάθλιψη).Ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας και φαρμακευτικής αγωγής έχει τα καλύτερα και πιο γρήγορα αποτελέσματα, χωρίς όμως να υπόσχεται πάντα πλήρη ύφεση.

«Όσο μεγαλύτερη η άγνοιά μας για κάτι, τόσο μεγαλύτερη η πίστη μας σε αυτό.»

Francis Jeffrey

ΠΗΓΕΣ

• ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ (1Η ΕΚΔ.), Συγγραφέας ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤ. ΚΑΠΡΙΝΗΣ , Α. ΓΚΙΟΥΖΕΠΑΣ , Α. ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ , ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ , Κ. ΦΩΚΑΣ
• ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ (ΕΠΙΤΟΜΟ), ΣΟΛΔΑΤΟΣ Ρ. ΚΩΣΤΑΣ, ΛΥΚΟΥΡΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ (Καθηγητής Ψυχιατρικής)

• Όταν τα άγχος και οι ψυχαναγκασμοί περιορίζουν τη ζωή. Οι ιδεοψυχαναγκασμοί και οι καταναγκασμοί. Τα αίτια, οι θεραπευτικές μέθοδοι της γνωστικής- συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας και οι δυνατότητες αυτοβοήθειας, Nicolas Hoffmann, Εκδόσεις Επιστημονικών βιβλίων και περιοδικών, Θεσσαλονίκη 2009

• Οι Νευρώσεις μας: Από τη θεωρία στην κλινική πράξη, Σάββας Μπακιρτζόγλου Ψυχολόγος- ψυχαναλυτής
• Sakznan, L. (1980). Treatment of the obsessive personality. New York: Jason Aronson
• Ραϊχ Βίλχελμ (1933). Η ανάλυση του χαρακτήρα 2. Η θεωρία της διαμόρφωσης του χαρακτήρα. Μετάφραση: Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτη,1981
• Κohut H. The Analysis of the Self. International Universities Press, 1971.
• Συζήτηση δύο σύνθετων κλινικών περιπτώσεων ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής σε ψυχοδυναμική-υποστηρικτική ψυχοθεραπεία
  ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ Σ., ΣΕΓΡΕΔΟΥ Ε.
  Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας

Κλώντζα Δήμητρα-Ειρήνη, φοιτήτρια ιατρικής ΔΠΘ

TrueMed-ForLivingMore

 Δήμητρα- Ειρήνη Κλώντζα

~Είμαστε αυτό που είμαστε επειδή ήμασταν αυτό που ήμασταν~

Sigmund Freud

ΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ-ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ (ΨΚΔ): Κλινική εικόνα, αιτιοπαθογένεια, αντιμετώπιση

Στην σύγχρονη εποχή που ζούμε όλοι μας γνωρίζουμε ορισμένες ελαφριές μορφές καταναγκασμού. Πολλοί από εμάς επιδιώκουν να διεκπεραιώνουμε υποθέσεις με την ίδια σειρά, ή προστατευόμαστε από σύμβολα κακοτυχίας (μαύρες γάτες), χωρίς ωστόσο να τους δίνουμε υπερβολική σημασία.

Για παράδειγμα, ο ασθενής μπορεί να αναρωτιέται αν έσβησε την κουζίνα, το φως ή το θερμοσίφωνο(ιδεοληψία) και να ελέγχει πολλές φορές (συχνά με τελετουργικό τρόπο)το διακόπτη (ψυχαναγκασμός) ή μπορεί να φοβάται ότι η θέα ενός μαχαιριού μπορεί να τον οδηγήσει να κάνει κακό σε κάποιον οικείο του και να κρύβει τα μαχαίρια με σκοπό να αποφύγει το κακό. Οι καταναγκασμοί γίνονται προς «εξουδετέρωση» των ψυχαναγκασμών και αποσκοπούν στη μείωση του άγχους, της δυσφορίας ή στην αποτροπή μιας πιθανολογούμενης καταστροφής.

Τα συχνότερα θέματα καταναγκασμών είναι κατά σειρά συχνότητας:

• Σχετικές με την καθαριότητα-μόλυνση (επαναλαμβανόμενο πλύσιμο των χεριών μετά από το άγγιγμα ενός αντικειμένου)*
• Με την τακτοποίηση-ταξινόμηση και συμμετρία
• Συλλογή διαφόρων αντικειμένων 
• Με τον συχνό έλεγχο ασφάλειας στο σπίτι. Σε αντίθεση με τους ανθρώπους που ικανοποιούνται με μια απλή ματιά, οι άνθρωποι με ΨΚΔ θα πρέπει να ελέγξουν ξανά και ξανά τα πράγματα, ώστε να είναι σίγουροι ότι όλα είναι ασφαλή
• Με τη βιαιότητα ή την παθολογική εκτίμηση του κινδύνου
• Νοερές πράξεις μπορεί να είναι: προσευχές, μετρήσεις, αριθμοί, τραγούδια, επαναλήψεις λέξεων κτλ.

• Η ιδεοληψία μόλυνσης αφορά στην υπερβολική νοητική ενασχόληση με το ενδεχόμενο μόλυνσης από ρύπους, ακαθαρσίες ή μικροοργανισμούς και επακόλουθης νόσησης. Συνήθως αυτή η ιδεοληψία συμβαίνει όταν το άτομο με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή έρχεται σε επαφή με αντικείμενα που ίσως να έχουν αγγίξει άλλοι άνθρωποι (π.χ. τουαλέτες, τηλέφωνα, χρήματα, γράμματα, τρόφιμα κλπ). Η επαφή με πιθανά μολυσμένα αντικείμενα γενικά αποφεύγεται επειδή προκαλεί στρες. Αν η επαφή τελικά συμβεί, οι περισσότεροι άνθρωποι με ΨΚΔ θα πλυθούν ώστε να ανακουφιστούν από το στρες, και να μειώσουν την πιθανότητα κινδύνου. Τα τελετουργικά πλυσίματος μπορεί να συνδέονται με ιδεοληψίες αμφιβολίας ότι μπορεί να δηλητηριαστούν ή ότι τα γυάλινα αντικείμενα του φαγητού έχουν μολυνθεί. Ιδίως αυτή την περίοδο με την πανδημία του κορωνοϊού, οι ψυχαναγκασμοί καθαριότητας μπορεί να είναι ιδιαίτερα αυξημένοι. (Dr. Αριστοτέλης Βάθης, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής)

Στις περιπτώσεις αυτές το άτομο αναγνωρίζει ότι οι ιδεοληψίες ή οι καταναγκασμοί είναι υπερβολικοί και παράλογοι. Επειδή τα μέτρια ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα είναι πολύ συχνά στο γενικό πληθυσμό, η διάγνωση της ΨΚΔ γίνεται μόνο όταν οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί παρεμβαίνουν στη ζωή ενός ατόμου, μειώνοντας έτσι την ποιότητα της ζωής. Για να διαγνωστεί διαταραχή, οι σκέψεις αυτές θα πρέπει να απασχολούν το άτομο περισσότερο από μια ώρα την ημέρα ή να βιώνονται ως ιδιαίτερα ενοχλητικοί και επιβαρυντικοί για τη διάθεση και να έχουν ως συνέπεια την επιδείνωση της λειτουργικότητας του ατόμου στην καθημερινή του ζωή.

Ο επιπολασμός βίου είναι γύρω στο 2.5% του πληθυσμού και είναι εξίσου συχνή σε άνδρες και γυναίκες. Συνήθως αρχίζει στην εφηβεία ή στην αρχή της ενήλικης ζωής (21-25 έτη).Τα μισά περιστατικά με έναρξη στην ενήλικη ζωή ξεκινούν μετά από ψυχοπιεστικό γεγονός και τα άλλα μισά εν αιθρία. Σε γυναίκες στο 1/3 παρατηρείται έναρξη της διαταραχής στην κύηση, η οποία έτσι κι αλλιώς επιδεινώνει προϋπάρχουσα ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Η πορεία είναι χρόνια στο 54-61%, με διακυμάνσεις στο 24-33% και με εξάρσεις και υφέσεις στο 11-14% των περιπτώσεων. Περίπου οι μισοί από τους ενήλικες που εμφανίζουν ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι άγαμοι ή ζουν μόνοι. Τα άτομα που πάσχουν από ΨΚΔ έχουν σαν κινητήρια δύναμη την ορθολογιστική σκέψη και τη πράξη. Ορισμένα άτομα με έντονη ανάγκη ελέγχου αργούν συνήθως στα ραντεβού τους. Εν κατακλείδι, τα νευρωτικά συμπτώματα αφορούν σε διαταραχές των συναισθημάτων και σκέψεων και σημαίνουν άμυνα ενάντια στο κατακλυσμικό άγχος. Από αυτά τα συμπτώματα το άτομο αντλεί κάποια πλεονεκτήματα.

Η διαταραχή συχνά συνυπάρχει με κατάθλιψη και άλλες αγχώδεις διαταραχές (π.χ. πανικό ή φοβίες). Ορισμένες οργανικές διαταραχές εμφανίζουν ιδεοψυχαναγκαστική σημειολογία, όπως η νόσος Tourette (σύνθετα φωνητικά και κινητικά τικ, με χαρακτηριστική κοπρολαλία), τη χορεία Sydenham, την επιληψία κροταφικού λοβού και ορισμένες εγκεφαλίτιδες. Μία ομάδα διαταραχών «ιδεοψυχαναγκαστικού φάσματος» περιλαμβάνει τη νόσο Tourette, τις διαταραχές ελέγχου των παρορμήσεων (διαλείπουσα εκρηκτική διαταραχή, κλεπτομανία, παθολογική χαρτοπαιξία, πυρομανία, τριχοτιλλομανία), τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, τη δυσμορφοφοβία, την υποχονδρίαση και την παθολογική ζηλοτυπία.

“Ο Ορέστης κυνηγημένος από τις Ερινύες”

Θεωρείται από παλιά ως μια “κλασική” οργάνωση νευρωτικού επιπέδου. Ο Salzman το 1980 συνοψίζει τις παρατηρήσεις για την ιδεοληπτική ψυχαναγκαστική προσωπικότητα ως εξής: “Η δομή του ιδεοληπτικού χαρακτήρα διακρίνεται, σύμφωνα με τον S. Freud, από την τάξη, το πείσμα και τη φιλαργυρία. Άλλοι αναφέρουν την ισχυρογνωμοσύνη, την τάξη, την τελειοθηρία, την ακρίβεια σε χρονικά ζητήματα, τη σχολαστικότητα, τη λιτότητα και τάσεις προς τη διανοητικοποίηση και την εξονυχιστική συζήτηση. Ο Pierre Janet περιέγραψε αυτά τα άτομα ως άκαμπτα, ανελαστικά, χωρίς προσαρμοστικότητα, υπερβολικά ευσυνείδητα, λάτρεις της τάξης και της πειθαρχίας και με μεγάλη επιμονή ακόμη και μπροστά σε υπέρμετρα εμπόδια. Σε γενικές γραμμές, είναι άτομα αξιόπιστα και έμπιστα και έχουν υψηλά κριτήρια και ηθικές αξίες. Διακρίνονται από πρακτικό πνεύμα, σαφήνεια, σχολαστικότητα, αλλά και ένα διαρκές αίσθημα ανικανοποίητου. Υπό ψυχοπιεστικές συνθήκες ή ακραίες απαιτήσεις αυτά τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας δημιουργούν συμπτώματα τα οποία στη συνέχεια επαναλαμβάνονται τελετουργικά”.

Ψυχανάλυση Φρόυντ για σκληρούς αναγνώστες

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ για την ανάπτυξη της προσωπικότητας αποδίδει πρωταρχική σημασία στα πρώτα παιδικά χρόνια της ζωής. Καθοριστικό ρόλο έχει ένα δυναμικό ασυνείδητο το οποίο απαρτίζεται πρωτίστως από τις σεξουαλικές ενορμήσεις οι οποίες έχουν ως αρχικό έρεισμα τις βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες. Οι τελευταίες μέσω των ερωτογενών ζωνών (στοματική, πρωκτική και γεννητική περιοχή) φέρνουν σε επαφή το παιδί με αντικείμενα του περιβάλλοντός του (ενν. αντικείμενο έλξης και αγάπης, κατά κανόνα άλλα άτομα όχι με την έννοια ‘πράγμα’). Οι εμπειρίες ικανοποίησης των ενορμήσεων εσωτερικεύονται στον ψυχισμό και αποτελούν τα θεμέλια του εσωτερικού φαντασιωτικού κόσμου του ατόμου και της προσωπικότητάς του.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ για την ανάπτυξη της προσωπικότητας αποδίδει πρωταρχική σημασία στα πρώτα παιδικά χρόνια της ζωής. Καθοριστικό ρόλο έχει ένα δυναμικό ασυνείδητο το οποίο απαρτίζεται πρωτίστως από τις σεξουαλικές ενορμήσεις οι οποίες έχουν ως αρχικό έρεισμα τις βιολογικές ανάγκες και λειτουργίες. Οι τελευταίες μέσω των ερωτογενών ζωνών (στοματική, πρωκτική και γεννητική περιοχή) φέρνουν σε επαφή το παιδί με αντικείμενα του περιβάλλοντός του (ενν. αντικείμενο έλξης και αγάπης, κατά κανόνα άλλα άτομα όχι με την έννοια ‘πράγμα’). Οι εμπειρίες ικανοποίησης των ενορμήσεων εσωτερικεύονται στον ψυχισμό και αποτελούν τα θεμέλια του εσωτερικού φαντασιωτικού κόσμου του ατόμου και της προσωπικότητάς του.

Ο οικονομικός χαρακτήρας και η ισχυρογνωμοσύνη του αφορούν τις προεξάρχουσες σταθερές του ιδεοψυχαναγκαστικού. Κατά τους Freud και Abraham αυτά τα τρία χαρακτηριστικά αφορούν σε μια ερωτογενή καθήλωση στο σαδιστικό-πρωκτικό στάδιο: όταν το παιδί αποκτά τη μυϊκή ικανότητα ελέγχου των σφιγκτήρων του, ικανοποιείται με την κατακράτηση ή την αποβολή των κοπράνων του. Έχοντας πλέον τη δύναμη αυτή μπορεί να δώσει τα κόπρανά του ως δώρο στη μητέρα του όπως αυτή το επιθυμεί ή μπορεί να τα κρατήσει για τον εαυτό του και να τα αποβάλλει σύμφωνα με την δική του επιθυμία (έτσι μαθαίνεται το «ναι» και το «όχι»). Ο Φρόυντ ανέδειξε την συμβολική αντιστοιχία: στήθος= τροφή= κόπρανα= δώρο= χρήμα= πέος= παιδί. Αυτή η διαλεκτική μπορεί να συνεχίσει και στην ενήλικη ζωή επενδύοντας σε καινούρια αντικείμενα (μετάθεση) όπως το χρήμα (χειρισμός του περιβάλλοντος: «σου δίνω δε σου δίνω», δηλαδή σε «παίζω», διαστροφικά, μέσω του χρήματος). Οι έννοιες «συγκρατώ ή αφήνω τις λέξεις μου» σημαίνουν «φυλάσσω ή χάνω τα πράγματα που αυτές δηλώνουν». Αυτό οδηγεί σε έναν μαγικό χειρισμό της γλώσσας που τον συναντάμε στους προληπτικούς ανθρώπους και σε ορισμένες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις όπως στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση και στην σχιζοφρένεια.

Τα νήπια στην ακμή της δεύτερης πρωκτικής φάσης μπορεί να αρνούνται να αδειάζουν το έντερο τους και έτσι να εκδικούνται τη μαμά (ή όποιον την υποκαθιστά) η οποία προσπαθεί να οργανώσει τις αφοδευτικές του συνήθειες (σαδιστική ευχαρίστηση). Πρόκειται εδώ για μία αντίδραση του παιδιού κατά της αρχής (της εξουσίας): « δεν θα τα αφήσω να μου φύγουν, θα τα ελέγξω» (συγκράτηση του αντικειμένου).

Εδώ είναι που ερείδεται (καθήλωση) το πείσμα, η τσιγκουνιά, η ισχυρογνωμοσύνη του ψυχαναγκαστικού. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του, το παιδί θα αναπτύξει τα χαρακτηριστικά της ντροπής, της αηδίας και της ηθικής τα οποία συνιστούν εξ αντιδράσεως σχηματισμούς κατά των διεγέρσεων του πρωκτικού σταδίου. Οι διεγέρσεις των προοιδιπόδειων σταδίων (στοματικό, πρωκτικό) οδηγούν σε μια σεξουαλική ικανοποίηση διαστροφική και ενοχική. Η εγκατάσταση της ηθικής στη ζωή του ψυχαναγκαστικού έχει αμυντικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στο να θέσει το συνειδητό Εγώ του υποκειμένου μακριά από την αρχική εχθρότητα, η οποία είναι ένδειξη καθήλωσης στην προοιδιπόδεια φάση της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης και δη στην πρωκτική.

Στον ψυχαναγκαστικό χαρακτήρα, σύμφωνα με την ανάπτυξη της λίμπιντο και τις φάσεις οργάνωσης της σεξουαλικότητας υπάρχει καθήλωση και παλινδρόμηση στο πρωκτικό και σαδιστικό στάδιο. Έτσι όταν το μικρό αγόρι απωθήσει τις γενετήσιες παρορμήσεις του μπροστά στο άγχος του ευνουχισμού, ως έφηβος δεν θα πετύχει την επίτευξη των απαιτήσεων της σεξουαλικής ωριμότητας και θα στραφεί στην “χρήση ναρκισσιστικών αναπληρώσεων με τη μορφή υπερτονισμένων ηθικών κι αισθητικών επιδιώξεων”. Στις περιπτώσεις αυτές, ο έλεγχος είναι υπέρμετρος όχι μόνο στο θέμα εκπαίδευσης του παιδιού στην τουαλέτα αλλά και σε θέματα της στοματικής και οιδιπόδειας φάσης εξέλιξης του ατόμου. Γονείς αυστηροί, απαγορευτικοί, συγκρατημένοι μπορεί να καταδικάσουν όχι μόνο την “απαράδεκτη” συμπεριφορά αλλά και τα συναισθήματα, τις φαντασιώσεις και τις σκέψεις του παιδιού, να παρεμποδίζουν τον αυθορμητισμό του, να επιμένουν στην συμβατική, για το φύλο, υιοθέτηση συμπεριφοράς, προκαλώντας παλινδρόμηση σ’ αυτό από τα οιδιπόδεια στα πρωκτικά ζητήματα. Ωστόσο, και σε άτομα που νιώθουν ή είναι πράγματι παραμελημένα, στερημένα από μια οργανωμένη οικογενειακή ζωή, και που για να προστατευθούν δημιουργούν μόνα τους το πρότυπο μιας γονεϊκής εικόνας προβάλλοντας σ’ αυτή τη δική τους έντονα επιθετική ιδιοσυγκρασία, μπορεί να αναπτυχθεί μία ιδεοψυχαναγκαστικού τύπου οργάνωση χαρακτήρα, όπου βασικό ρόλο παίζει η εξιδανίκευση. Εν κατακλείδι, στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση έχουμε παλινδρόμηση της σεξουαλικής ζωής στο πρωκτικό στάδιο. Αυτή η πρωκτικότητα είναι επίσης παρούσα στη δομή των θρησκευτικών πρακτικών. Συχνά οι ψυχαναγκαστικοί εξελίσσονται διανοητικά σε υψηλό βαθμό.

Θεραπεία

Αν διαγνωστεί η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι σπάνιο να αντιμετωπιστεί χωρίς την βοήθεια ψυχοθεραπευτή, καθώς μπορεί να εξελιχτεί σε χρόνια νόσο αν δεν θεραπευτεί εγκαίρως. Η ψυχοθεραπεία αποτελεί μια αποτελεσματική μέθοδο θεραπείας αυτής της διαταραχής και στοχεύει στην έκθεση του ατόμου (για τους τελετουργικούς καταναγκασμούς) σε μια επίφοβη κατάσταση και στην συνέχεια την παρεμπόδιση της απάντησης.

«Ένας γενικός κανόνας  όταν έχετε ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, είναι ότι οι αμφιβολίες γίνονται πιο ισχυρές όσο ενδίδετε στους ψυχαναγκασμούς, και αποδυναμώνονται όσο περισσότερο αντιστέκεστε. Χρειάζεται να το κάνετε ξανά και ξανά, μέχρι να μην έχετε πλέον άγχος που να συνδέεται με αυτή την δραστηριότητα.» Dr. Αριστοτέλης Βάθης, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής

Σε ορισμένες περιπτώσεις στη θεραπεία της διαταραχής μπορεί να χρειαστεί και φαρμακευτική αγωγή από ψυχίατρο. Θεραπεία πρώτης επιλογής είναι οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs), π.χ. φλουοξετίνη, φλουβοξαμίνη, παροξετίνη, σερτραλίνη. Επί μερικής ή μη απόκρισης μετά την χορήγηση και δεύτερου SSRI, συνίσταται χλωριμιπραμίνη (η δόση της χλωριμιπραμίνης διατηρείται σε χαμηλότερα επίπεδα για την αποφυγή εμφάνισης του σεροτονινεργικού συνδρόμου). Για τις ανθεκτικές μορφές χορηγείται SSRI σε συνδυασμό με (άτυπα) αντιψυχωσικά π.χ. ρισπεριδόνη, ολανταπίνη. Εάν υπάρχει και πάλι ατελής ανταπόκριση , γίνονται συνδυασμοί με λίθιο (ειδικά αν συνυπάρχει κατάθλιψη).Ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας και φαρμακευτικής αγωγής έχει τα καλύτερα και πιο γρήγορα αποτελέσματα, χωρίς όμως να υπόσχεται πάντα πλήρη ύφεση.

«Όσο μεγαλύτερη η άγνοιά μας για κάτι, τόσο μεγαλύτερη η πίστη μας σε αυτό.»

Francis Jeffrey

ΠΗΓΕΣ

• ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ (1Η ΕΚΔ.), Συγγραφέας ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤ. ΚΑΠΡΙΝΗΣ , Α. ΓΚΙΟΥΖΕΠΑΣ , Α. ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ , ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ , Κ. ΦΩΚΑΣ

• ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ (ΕΠΙΤΟΜΟ), ΣΟΛΔΑΤΟΣ Ρ. ΚΩΣΤΑΣ, ΛΥΚΟΥΡΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ (Καθηγητής Ψυχιατρικής)

• Όταν τα άγχος και οι ψυχαναγκασμοί περιορίζουν τη ζωή. Οι ιδεοψυχαναγκασμοί και οι καταναγκασμοί. Τα αίτια, οι θεραπευτικές μέθοδοι της γνωστικής- συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας και οι δυνατότητες αυτοβοήθειας, Nicolas Hoffmann, Εκδόσεις Επιστημονικών βιβλίων και περιοδικών, Θεσσαλονίκη 2009

• Οι Νευρώσεις μας: Από τη θεωρία στην κλινική πράξη, Σάββας Μπακιρτζόγλου Ψυχολόγος- ψυχαναλυτής
• Sakznan, L. (1980). Treatment of the obsessive personality. New York: Jason Aronson
• Ραϊχ Βίλχελμ (1933). Η ανάλυση του χαρακτήρα 2. Η θεωρία της διαμόρφωσης του χαρακτήρα. Μετάφραση: Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτη,1981
• Κohut H. The Analysis of the Self. International Universities Press, 1971.
• Συζήτηση δύο σύνθετων κλινικών περιπτώσεων ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής σε ψυχοδυναμική-υποστηρικτική ψυχοθεραπεία
  ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ Σ., ΣΕΓΡΕΔΟΥ Ε.
  Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας

Κλώντζα Δήμητρα-Ειρήνη, φοιτήτρια ιατρικής ΔΠΘ

TrueMed-ForLivingMore